لفظ "معدن" در روایات

موضوع: لفظ "معدن" در روایات

لفظ "المعدن" در روایات: احادیثی که در مقام بیان معدن معدن برآمده‌اند از نظر سعه و ضیق معنای معدن، بر سه طائفه‌اند:

    1. روایاتی که معدن را به فلزات مانند، طلا، نقره، مس، آهن و سُرب اختصاص می دهد، مثل:

    • صحیحه محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام

محمد بن الحسن بإسناده عن علي بن مهزيار، عن فضالة، وابن أبي عمير، عن جميل، عن محمد بن مسلم، عن أبي جعفر عليه السلام قال: سألته عن معادن الذهب والفضة والصفر والحديد والرصاص، فقال: عليها الخمس جميعا.[1]

    • صحیحه حلبی از امام صادق علیه السلام

وعنه، عن ابن أبي عمير، عن حماد، عن الحلبي (في حديث) قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن الكنز كم فيه؟ قال: الخمس، وعن المعادن كم فيها؟ قال: الخمس وعن الرصاص والصفر والحديد وما كان من المعادن كم فيها؟ قال: يؤخذ منها كما يؤخذ من معادن الذهب والفضة.[2]

    2. روایاتی که مراد از "معدن" را هر چیزی که از حقیقت زمین خارج شده و صورت نوعیه خاصی را پیدا می کند، می دانند، مثل:

    • صحیحه محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام

وبإسناده عن أحمد بن محمد، عن الحسن بن محبوب، عن أبي أيوب، عن محمد بن مسلم قال: سألت أبا جعفر عليه السلام عن الملاحة فقال: وما الملاحة؟ فقال: (فقلت): أرض سبخة مالحة يجتمع فيه الماء فيصير (ويصير) ملحا، فقال: هذا المعدن فيه الخمس، فقلت: والكبريت والنفط يخرج من الأرض قال: فقال: هذا وأشباهه فيه الخمس.[3]

در تمام مواردی که در این روایت آورده شده اند، خروج از حقیقت زمین به چشم می خورد که معنای عامی است و هم مواردی که مانند، نفت، ابتداءً از حقیقت زمین خارج شده اند، را شامل می شود و هم مواردی را که پس از انجام عملیاتی از حقیقت زمین خارج می شوند مثل، گچ و آهک که پس از احراق، از حقیقت زمین خارج می شوند و به آنها زمین گفته نمی شود.

    3. روایاتی که بر شرطیت وجود ریشه و اصل معدن در زمین دلالت می کنند، مانند:

    • صحیحه زراره از امام باقر علیه السلام

وبإسناده عن محمد بن علي بن محبوب، عن العباس بن معروف، عن حماد بن عيسى، عن حريز، عن زرارة، عن أبي جعفر عليه السلام قال: سألته عن المعادن ما فيها؟ فقال: كل ما كان ركازا ففيه الخمس، وقال: ما عالجته بمالك ففيه ما أخرج الله سبحانه منه من حجارته مصفى الخمس.[4]

بر اساس مضموم این صحیحه، مثل ملاحه (نمک) ر اکه در حدیث چهارم وارد شده نباید معدن به حساب آورد بلکه صرفاً از نظر حکم به معدن ملحق می شود و مؤید این مدعا فرمایش مرحوم صدوق است که در آنجا حدیث را به این تعبیر آورده: "هذا المعدن فيه الخمس".

نتیجه ای را که از تحقیق پیرامون لفظ "معدن" بدست می آید اینگونه بیان کرد: معدن، چیزی است که هر چند در اصل از زمین هستند ولی در اثر عوامل طبیعی و گذر ایام از صورت و حقیقت زمین بودن خارج شده اند؛ بنابراین مواردی مانند: یاقوت، زبرجد و عقیق را نیز شامل است.

البته روشن است که مواردی مانند: سنگ آسیاب را که انتفاء آن نسبت به چیزهای دیگر است از معادن نمی شمارند و همچنین است خاک سرخ (المغرة).

نتیجه: مادامی که بر چیزی زمین گفته می شود و از صورت نوعیه آن خارج نشده (هر چند دارای فوائد زیادی باشد) معدن گفته نمی شود و در صورت شک در صدق معدن به عمومات رجوع می شود که در ادامه می آید.