ادله خمس

موضوع: ادله خمس

با توجه به این که عمده‌ترین دلیل در رابطه با خمس، قول خداوند تعالی در آیه 41 از سوره انفال است. لازم است تفسیر آیه را با در نظر گرفتن مفردات و جملاتِ آن مرور کنیم.

خداوند سبحان می فرماید: ﴿وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَيْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِن كُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ وَمَا أَنزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾[1]

برای دست‌یابی به مختصری از تفسیر آیه، بعضی از نکات دقیق مفردات و جملات آن را مورد اشاره قرار می دهیم:

    1. در بخش ابتدائی آیه ﴿وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَيْءٍ﴾ دو لفظ مبهم (مای موصوله – لفظ شئ) آورده شده تا بر وجوب پرداخت خمس (خواه کم باشئ و خواه زیاد) پرداخت شود.

    2. خداوند با استخدام تعبیر ﴿فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ﴾ به منظور تکریم اصناف دیگر، خود را یکی از اصحاب خمس قرار داده همانگونه با همین ملاک از امت اسلامی استقراض نموده و می فرماید: ﴿مَن ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ﴾[2] .

    3. در فراز ﴿وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى﴾ حرف جرّ در حالت عطف، اعاده شده تا معلوم شود که هرکدام از آنها در اخذ سهم مخصوص بخودشان مستقل هستند.

    4. ترکیب اضافی ﴿لِذِي الْقُرْبَى﴾ به قرینه تقدم لفظ "لِلرَّسُولِ" به معنای خویشاوندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم است همانگونه که این لفظ (ذِي الْقُرْبَى) و نظائز آن (ذوی القربی- اولوا القربی) در قرآن کریم وارد شده که معنای مراد از آنها با توجه به جمله ای که قبل از آنها ذکر شده است، فهمیده می شود لذا مراد از آن در نحن فیه با توجه به تقدم لفظ "" خویشاوندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم است همانگونه که در آیه شریفه ﴿وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ﴾[3] و به قرینه تقدم لفظ "والدین" بر مطلق اقوام و خویشاوندان حمل می شود.

    5. در فراز ﴿وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ﴾ یتیمها و مسکینها و در راه ماندگان از خاندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم اراده شده نه مطلق یتیم مسکین و در راه مانده؛ چرا که تقدم دو لفظ "الرسول و ذی القربی" قرینه است که متعاطفات با آنها در ارتباطند.

    6. فراز ﴿إِن كُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ﴾ قضیه شرطیه ای است که جزای آن به دلیل وجود قرینه خذف شده است یعنی با توجه به تعبیر ﴿فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ...﴾ در صدر آیه فهمیده می شود که جمله ای مانند "فادفعوا الخمس الی اصحابه" جزای محذوف است یعنی از آنجا که خمس، ملک آنهاست لازم است به آنها پرداخت شود.

    7. در ادامه آیه ﴿وَمَا أَنزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ﴾ مای موصوله که دارای متعلقاتی است بر لفظ "الله" که مجرور به "باء" است عطف شده یعنی "ان کنتم آمنتم بما انزلنا علی عبدنا یوم الفرقان" و در مورد "مای موصوله" دو احتمال وجود دارد:

    • مراد از آن، نصرتی است که با نزول فرشته ها تحقق پیدا کرد.

    • مراد از آن، عبارت از چیزی است که بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نازل شده؛ چرا که اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در غنائمی که بدست آورده‌اند بودند شدیداً به اختلاف افتادند به طوری که اگر بر آنچه بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در این رابطه نازل شده بود گردن نمی نهادند گرفتاری شدیدی پیدا می کردند و چه بسا درگیری و خونریزی بینشان اتفاق می افتاد.

    8. مراد از "یوم الفرقان" روز جنگ بدر است که در چنین روزی خداوند بین حق و باطل فاصله انداخت.

    9. مراد از ﴿يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ﴾ دو گروهی هستند که در جنگ بدر در مقابل هم قرار گرفتند یک طرف رزمندگان اسلام که 313 مرد بودند و طرف دیگر، کفار بودند که بین نهصد هزار نفر بودند که سپاه اسلام آنها را شکست دادند و بیش از هفتاد نفر را کشته و به همین تعداد نیز اسیر گرفتند.

    10. نکته پایانی توجه به این مطلب است که هر چند مراد از غنیمت در اصطلاح فقهی، غنیمتهای جنگی است ولی همانگونه که قبلاً به نحو مستوفی گفتیم این لفظ در لغت و قرآن و احادیث شریفه و محاورات عرفیه به معنای هر چیزی است که انسان در زندگی اقتصادی خود به دست می آورد.