الخامس: إثبات الحكم لموضوعه/حجية خبر الواحد /الأمارات

موضوع: الأمارات/حجية خبر الواحد /الخامس: إثبات الحكم لموضوعه

در جلسه ی گذشته چهار إشکال از إشکالات کُلّی برخی از أصولیّون به «أدلّه ی حُجّیَّت خبر واحد» را بیان کردیم. در این جلسه سه جواب مرحوم آخوند خراساني (ره) به إشکال چهارم را همراه با نقد و بررّسی بیان خواهیم کرد و در ادامه به سایر إشکال پنجم و بررّسی آیه ی شریفه ی «نَفْر» خواهیم پرداخت.

ادامه ی بحث «الإشکالاتُ الواردة عَلَی الأخْبار مع الواسطة»:

د) خلاصه ی إشکال چهارم: نتیجه ی أوایل سلسله سَنَد خبر واحد، «إتّحادُ الأَثَر مع الحُکْم» است؛ لذا رُکن أصلی از أرکان سه گانه ی «حُکْم، موضوع و أَثَر» یعنی «أَثَر»، در اوّل سَنّد موجود نیست.

خلاصه ی جواب به این إشکال: نیاز به «أَثَر» تک تک سلسله سَنَد نیست بلکه «أَثَر کُلّی» کفایت می‌کند و لذا همین «أَثَر کُلّی» موجب می‌ شود که خبر «لَغْو» نباشد. این جواب ما، یک جواب «عُرْفي» است. مثل: شهادت بیّنة (چهار شاهد) در بحث «إثْبات زِناء یا لَواط» در بحث «قَضاء» که تا چهار شاهد با هم همزمان شهادت ندهند که عمل زشت زِناء یا لواط را دیده‌ اند، أَثَری بر حْکم قَضایی و جَزایي این عمل زشت بر فرد مرتکب بار نمی‌ شود و قاضي نمی تواند حُکْم به صورت گرفتن «زِناء یا لَواط» بدهد.

جواب های مرحوم آخوند خراساني (ره) به این إشکال چهارم:

جواب نخست: فرق است بین «قَضایای حَقیقیّة» و «قَضایای طَبیعیّة». گاهی از أوقات حُکْم روی «طَبیعت» است؛ مثل: ﴿خُلِقَ الإنْسانُ ضَعیفاً﴾[1] . امّا گاهی از أوقات هم «حقیقتاً» حُکْم روی «تَک تَک أفراد» است؛ البته از طریق یک «عنوان»؛ مثل: ﴿ولِلّه عَلَی النّاس حِجُّ البَیْت﴾[2] نسبت به «أفرادِ مُسْتَطیع». اگر قضیّه، «طَبیعیّة» باشد، مُشکلی نیست؛ زیرا وقتی می‌گوید: «صَدِّق خبر کُلّ عادلٍ ذي أَثَر»، دیگر «ذي أَثَر» کاری به «صَدِّق العادلٍ» نظری ندارد. ولی اگر قَضیّه، «حَقیقیّة» باشد، مُشکل ایجاد می‌شود؛ زیرا در این صورت «یَلْزَم أنْ یَکونَ الأَثَرُ نَفْس الحُکْم».

إشکال به به این جواب ایشان: ما در عالَم یک «مقام ثُبوت» داریم و یک «مقام إثْبات»؛ در «مقام إثْبات»، عبارت «صَدِّق خبر کُلّ عادلٍ ذي أَثَر» ممکن است به «صَدِّقَ العادل» توجّهی نداشته باشد امّا در «مقام ثُبوت»، جای إهْمال نیست؛ زیرا إشکال بر می گردد.

جواب دوم: هر چند این عبارت «صَدِّق خبر کُلّ عادلٍ ذي أَثَر» به لحاظ «لَفْظ» شامل «صَدِّقَ العادل» نیست ولی به لحاظ «مَناط» شامل است. مثلاً وقتی گفته می‌ شود «کُلُّ خبري صادق»، عبارت «کُلُّ خبري» چون هنوز «خبر» درست نشده، خودش را «لَفْظاً» نمی گیرد؛ زیرا «خبر» با «مَحْمول» درست می شود. ولی «مَناطاً» خودش را می گیرد.

جواب سوم: عُلَماء فرقی بین این و آن نگذاشته اند.

إشکال به این دو جواب ایشان: این جواب‌ های شما، جواب‌های «عُرْفي» و قانع کننده‌ نیست. راه همان است که عرض کردیم. یعنی نیاز به «أَثَر» تک تک سلسله سَنَد نیست بلکه «أَثَر کُلّی» کفایت می‌کند و لذا همین «أَثَر کُلّی» موجب می‌ شود که خبر «لَغْو» نباشد.

ه) إشکال پنجم: «یَلْزَم إثْباتُ الموضوع للحُکْم»: همیشه «حُکْم» مُتوقّف بر «موضوع» است امّا «موضوع» مُتوقّف بر «حُکْم» نیست؛ در اینجا عجیب است که به جای این که «موضوع» بیاید «حُکْم» را ثابت کند، «حُکْم» می خواهد «موضوع» را ثابت کند!به نوعی یعنی مُسْتَلْزِم «دَوْر» است.

جواب مرحوم آخوند خراساني (ره): این إشکال نیز از همان راه و سه جوابی که در إشکال چهارم عرض کردیم مُرْتَفع می‌ شود!

إشکال به این فرمایش ایشان: در اینجا اصلاً موضوع با إشکال سابق متفاوت است.

جواب ما و مرحوم نائیني (ره) به این إشکال پنجم: «صَدِّقَ العادل» در اینجا یکی نیست. تک تک سلسله سَنَد در واقع «صَدِّقَ العادل» است.

توضیخ ذلک: اگر «حُکْم»، وجود «موضوع» را ثابت کند، مشکل «دَوْر» لازم می‌ آید؛ زیرا «حُکْم»، متوقّف بر «موضوع» است. امّا اگر «حُکْم» کشف از «موضوع دیگر» کند، إشکالی ندارد. ما نحن فیه از قبیل مورد دوم است.

«إثْبات أدلّه ی حُجّیَّت خبر واحد» با آیه ی شریفه ی «نَفْر»:

﴿فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾[3]

برای استفاده از این آیه شریفه باید چهار مرحله را طِی کنیم:

الف) دیدن «سِیاق» آیه ی شریفه (آیه ی قبل و بعد آن): این آیه کریمه می‌ خواهد بفرماید: که به «جهاد» بروید یا می‌ خواهد بفرماید: «قول فرد ثِقة» حُجَّت است؟

آیه ی ما قبل: ﴿وَلَا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً وَلَا يَقْطَعُونَ وَادِيًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾[4] این آیه مربوط به «جهاد» است.

آیه ی ما بعد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ وَلْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً ۚ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾[5] این آیه هم مربوط به «جهاد» است.

ب) مشاهده ی «شأن نزول» و «کلمات» این آیه ی کریمه

ج) با دقّت نگریستن به کیفیّت دلالت این آیه ی شریفه

د) بررّسی در مقام بیان بودن این آیه ی شریفه