درس خارج اصول استاد محمدمهدی شب‌زنده‌دار

موضوع: نقد کلام محقق خویی + در عدم تعقل ماهیات جعلیه / ماهیات جعلیه/ استصحاب احکام وضعیه

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در مجعولات شارع بود که آیا علاوه بر احکام تکلیفیه و وضعیه قسم سوم بنا بر یک نظر یا قسم چهارم بنا بر نظر تحقیق تصور می‌شود یا خیر؟ و آن قسم ماهیات جعلیه است. محقق خویی + این قسم را انکار کرده و شهید اول & و محقق نایینی + و محقق سیستانی آن را پذیرفتند. محقق خویی + برای عدم تعقل ماهیات جعلیه، یک بیان بر اساس مصباح الأصول و یک بیان بر اساس محاضرات داشتند که هر دو بیان طرح گردید. در این جلسه بعد از اشاره به این دو بیان، تصویری برای ماهیات جعلیه طرح می شود.

1- ماهیات جعلیه

1.1- کلام محقق خویی + در مصباح الاصول

استدلال محقق خویی + بر اساس مصباح این بود:

ماهیات جعلیه اینگونه تصور شده است که شارع امور متعددی را تصور می‌نماید و برخی را به برخی دیگر ضمیمه کرده و سپس به آن امر می‌کند.

بر این اساس، در این کار شارع، ماهیات جعلیه شرعیه‌ای دیده نمی‌شود؛ زیرا تصور امور متعدده ، جعل تشریعی نیست و ایجاد صور در ذهن است و جعل تکوینی می‌شود.

امری که می شود، امر تشریعی است «صلّ» یا «یجب الإتیان بهذه الأمور» این حکم مجعول تشریعی است ولی موضوع «صلاة» مجعول تشریعی نمی‌شود.

1.2- کلام محقق خویی + در محاضرات

در محاضرات می‌گوید: در امر مولا به صلاة سه چیز وجود دارد (طبق این بیان نمی‌فرماید قائلین به ماهیات جعلیه معنا کرده‌اند بلکه می‌فرماید چنین چیزی است) :

    1. تصور امور متباینه: در این بخش، جعل تشریعی نیست.

    2. تصدیق به ترتب غرض واحد بر این امور متعدده (مولا می‌بیند که در این امور متعدده در کنار یکدیگر، یک غرض واحدی مترتب می‌شود و مولا می‌داند با هم آوردن این امور هدف، غرض و غایت واحد بر این‌ها مرتب می‌شود): این بخش نیز تکوینی است نه تشریعی. از این گذشته این غایات اگر تشریعی هم باشد موجب تشریعی شدن ماهیات نمی شود.

    3. امر به این مرکب: امر مجعول تشریعی می‌شود نه آنکه ماهیات مجعول تشریعی شود.

1.3- تصویر ماهیات جعلیه

تعقل ماهیات مخترعه آن گونه که به ذهن می آید، چنین است:

مقصود ازماهیات اختراعیه این است که شارع یک اموری را به عنوان عبادت جعل می‌کند.

عبادات دو قسم است :

    • ذاتی: مثل قرار دادن پیشانی بر خاک (سجده)

    • توقیتی: این قسم، ذاتاً عبادت نیست ولی شارع باید آن را عبادت قرار دهند.

ما به یقبل اللّه تعالی، گاهی ذاتی است مثل سجده و مانند برخی از اذکار مثل اعتراف به وحدانیت خداوند متعال مانند لا اله الا اللّه. و یا گاهی تا خداوند متعال بیان نکنند ما یعبد به اللّه نمی‌شود مثل پرتاب سنگ به نقطه ای و یا چرخیدن به دور مکانی خاص

این قسم از عبادت، قبل از امر به آن عبادت است و بعد به آن امر وجوبی یا استحبابی می‌نماید.

بنابراین این عبادات مجعوله تصویر می‌شود. سخن در این بود که چگونه گفته می‌شود که ماهیات مجعوله در باب عبادات وجود ندارد.

بحث این است که می خواهیم بگوییم که ماهیات مجعوله به عنوان عبادت و به عنوان امور دیگر مثل اینکه میزان باشد مثلا برای مسافت و برای وزن کردن اموری را میزان را قرار دهد و یا در بحث تزکیه حیوان، حیوانی را با انجام اموری مثل فری اوداج اربعه، مزکّی قرار می‌دهد. همه این امور ماهیات جعلیه است.

در مصباح و در محاضرات محقق خویی + امر کردن به ماهیات جعلیه را بخشی از ماهیات جعلیه قرار می‌دهد و تصویر ماهیات جعلیه را منحصر در امر کردن به آن می‌داند. ولی برای تصویر ماهیات جعلیه نیازی به امر کردن نیست.

بنابراین به این شکل، ماهیات مخترعه قابل تصویر است.

تصویر محقق سیستانی از ماهیات جعلیه

از کلام محقق سیستانی استفاده می شود که ماهیات جعلیه وجود دارد. ولی تصویر ایشان این‌گونه است که شارع درمقام تفهیم و تفهم به جهت جلوگیری از تکرار در کلام، گاهی مجموعه‌ای را به عنوان یک امر واحد به حساب می‌آورد و آن‌ها را زیر مجموعه‌ی یک جامعی قرار می دهد. به عنوان مثال در احکام وضعیه مثل نجاست، به جای آنکه با تکرار بفرماید: بول را تطهیر کن، با آن نماز نخوان- دم را تطهیر کن، با آن نماز نخوان و همچنین در مورد سایر نجاسات، یک مرتبه می‌فرماید: نجس. در احکام وضعیه چنین است و به همین ملاک که تسهیل کار است در عبادات جامعی وضع کرده است.

محقق سیستانی می‌فرماید: شهید اول & در صدد بیان چنین مطلبی است و گویا محقق خویی + این مطلب را این گونه تلقی نکرده و اشکال کرده است.

عبارت ایشان چنین است:

«و الا ففى الواقع كلاهما [احکام وضعیه و مخترعات جعلیه] من الموضوعات تمهیدیه لاحکام اخری أی أنّه فی مرحلة التفهیم و التفهم بالنسبة للاشیاء المتباینه تکوینا و التی تشترک فی حکم واحد فاسهل الاسالیب و الطرق فی التعبیر عنها هو افتراض ماهیة اعتباریة لها کتعبیر النجاسة فانّ لها افراد و انواع متعدده لاشتراک التکوینی فی ما بینها به‌حسب ظاهر و لکنها تشترک بالحکم و عدم جواز الصلاة فیها و نجاسة ملاقیها مع الرطوبة فلا یمکن أن یذکر کل نوع و کل فرد علی حده، لذلک یختار لها ماهیة اعتباریة و موضوعات تمهیدیه و الاحکام الوضعیه من هذا الباب و هذا هو المقصود من کلام الشهید رحمه‌الله و غیره حیث عبّر عنها بالماهیات الجعلیه و لکن بعض الاعاظم قد اعترض علی ذلک بأنّه لا یمکن اعتبار الصلاة و الصوم و الحج امثالها ماهیات جعلیه اذ لیست هی الماهیات حتی تصبح مجعوله و قد أشار لهذا المعنی فی مبانی الاستنباط و غیره»

نقد کلام محقق سیستانی

مطلب دقیق تر از این است که گفته شود شارع در مقام تفهیم و تفهّم کند بلکه واقعیت امر این است که «ما به یعبد» درست می‌فرماید تا مردم اختراعات بی مورد و لا یلیق بشأنه تعالی را عبادت قرار ندهند ، عبادات را جعل می‌نماید هر چند به آن‌ها امری نکرده باشد.