تفسیر 216 سوره بقره

موضوع: تفسیر 216 سوره بقره

تفسیر آیه شریفه : "كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَكُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ ۗ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ "[1]

روایات جهاد

در ادامه بحث پیرامون نصوص، برخی از نصوص مانعه بررسی شد و مطالبی بیان گردید. یکی از آن موارد، روایت صحیفه بود که می‌فرماید: « ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ - عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ -: مَا خَرَجَ وَ لاَ يَخْرُجُ مِنَّا أَهْلَ اَلْبَيْتِ إِلَى قِيَامِ قَائِمِنَا أَحَدٌ لِيَدْفَعَ ظُلْماً أَوْ يَنْعَشَ حَقّاً إلاَّ اِصْطَلَمَتْهُ اَلْبَلِيَّةُ، وَ كَانَ قِيَامُهُ زِيَادَةً فِي مَكْرُوهِنَا وَ شِيعَتِنَا »[2] .

عرض کردیم این روایت قابل حمل بر خروج اهل‌بیت (علیهم السلام) است، چنان‌که تعبیر «مَا خَرَجَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ» دارد. مقصود این روایت، خبر دادن است تا کسی نپرسد چرا ائمه قیام نکردند؛ زیرا در زمان خود ایشان معترضین زیاد بودند و حتی خواصی از روات نیز اعتراض می‌کردند.

به عنوان نمونه، در روایتی سَدیر صیرفی وارد شد و به حضرت عرض کرد که چرا قیام نمی‌کنید و نشسته‌اید؟ حضرت فرمودند: من چگونه می‌توانم قیام کنم؟ چه کسی مرا اجابت و یاری می‌کند؟ سدیر گفت: همین اهل مدینه؛ ابتدا گفت نصف اهل مدینه و سپس گفت تمام اهل مدینه شما را اجابت می‌کنند. حضرت در پاسخ سدیر به خداوند سوگند یاد کردند؛ چرا که باور نمی‌کردند و مراتب ایمان روات متفاوت بود. حضرت فرمودند: « مُحَمَّدُ بْنُ اَلْحَسَنِ وَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ اَلْأَنْصَارِيِّ عَنْ سَدِيرٍ اَلصَّيْرَفِيِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فَقُلْتُ لَهُ وَ اَللَّهِ مَا يَسَعُكَ اَلْقُعُودُ فَقَالَ وَ لِمَ يَا سَدِيرُ قُلْتُ لِكَثْرَةِ مَوَالِيكَ وَ شِيعَتِكَ وَ أَنْصَارِكَ وَ اَللَّهِ لَوْ كَانَ لِأَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ مَا لَكَ مِنَ اَلشِّيعَةِ وَ اَلْأَنْصَارِ وَ اَلْمَوَالِي مَا طَمِعَ فِيهِ تَيْمٌ وَ لاَ عَدِيٌّ فَقَالَ يَا سَدِيرُ وَ كَمْ عَسَى أَنْ يَكُونُوا قُلْتُ مِائَةَ أَلْفٍ قَالَ مِائَةَ أَلْفٍ قُلْتُ نَعَمْ وَ مِائَتَيْ أَلْفٍ قَالَ مِائَتَيْ أَلْفٍ قُلْتُ نَعَمْ وَ نِصْفَ اَلدُّنْيَا قَالَ فَسَكَتَ عَنِّي ثُمَّ قَالَ يَخِفُّ عَلَيْكَ أَنْ تَبْلُغَ مَعَنَا إِلَى يَنْبُعَ قُلْتُ نَعَمْ فَأَمَرَ بِحِمَارٍ وَ بَغْلٍ أَنْ يُسْرَجَا فَبَادَرْتُ فَرَكِبْتُ اَلْحِمَارَ فَقَالَ يَا سَدِيرُ أَ تَرَى أَنْ تُؤْثِرَنِي بِالْحِمَارِ قُلْتُ اَلْبَغْلُ أَزْيَنُ وَ أَنْبَلُ قَالَ اَلْحِمَارُ أَرْفَقُ بِي فَنَزَلْتُ فَرَكِبَ اَلْحِمَارَ وَ رَكِبْتُ اَلْبَغْلَ فَمَضَيْنَا فَحَانَتِ اَلصَّلاَةُ فَقَالَ يَا سَدِيرُ اِنْزِلْ بِنَا نُصَلِّ ثُمَّ قَالَ هَذِهِ أَرْضٌ سَبِخَةٌ لاَ تَجُوزُ اَلصَّلاَةُ فِيهَا فَسِرْنَا حَتَّى صِرْنَا إِلَى أَرْضٍ حَمْرَاءَ وَ نَظَرَ إِلَى غُلاَمٍ يَرْعَى جِدَاءً فَقَالَ وَ اَللَّهِ يَا سَدِيرُ لَوْ كَانَ لِي شِيعَةٌ بِعَدَدِ هَذِهِ اَلْجِدَاءِ مَا وَسِعَنِي اَلْقُعُودُ وَ نَزَلْنَا وَ صَلَّيْنَا فَلَمَّا فَرَغْنَا مِنَ اَلصَّلاَةِ عَطَفْتُ عَلَى اَلْجِدَاءِ فَعَدَدْتُهَا فَإِذَا هِيَ سَبْعَةَ عَشَرَ»[3] ؛ به خدا سوگند ای سدیر، اگر من یارانی به تعداد این بزغاله‌ها داشتم، قعود برای من جایز نبود. راوی می‌گوید من آن بزغاله‌ها را که چوپان می‌چراند شمردم و هفده عدد بودند.

یعنی حضرت حتی به تعداد هفده یار هم نداشتند، در حالی که حضرت سیدالشهداء (سلام الله علیه) هفتاد و دو تن یار از هاشمیین و غیر هاشمیین داشتند. حضرت با وجود آن همه کرسی تدریس و هزار شاگرد، فرمودند هفده یار ندارم. راوی می‌گوید وارد مسجد جامع شدم و دیدم هزار نفر از اصحاب قلم‌به‌دست با هم مباحثه می‌کنند و می‌گویند «قال الصادق، قال الصادق»؛ مع‌ذلک این‌ها اهل نوشتن و نشر علم بودند، نه مردان جنگ که بخواهند در معرکه قتال جان بدهند؛ چرا که جان دادن و قتال کار آسانی نیست و البته امروز هم ما مستثنی از این قاعده نیستیم. بنابراین، نصوصی که می‌فرماید کسی از ما اهل‌بیت قیام نمی‌کند مگر اینکه بلایی سراغش می‌آید، به خاطر آن است که ایشان مبسوط‌ الید نبودند. این روایات قابل حمل بر نصوصی است که قید «مَا خَرَجَ مِنَّا» دارد و مقصود قبل از ظهور حضرت است؛ یعنی غیر از امام مهدی (علیه السلام) که منصور به رعب و تأیید الهی است و حسابشان جداست.

همچنین در صحیحه اَبان آمده است که اَحوَل (مؤمن الطاق) با زید بن علی قبل از قیامش گفتگو کرد.« عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ اَلْحَكَمِ عَنْ أَبَانٍ قَالَ: أَخْبَرَنِي اَلْأَحْوَلُ أَنَّ زَيْدَ بْنَ عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ عَلَيْهِمَا اَلسَّلاَمُ بَعَثَ إِلَيْهِ وَ هُوَ مُسْتَخْفٍ قَالَ فَأَتَيْتُهُ فَقَالَ لِي يَا أَبَا جَعْفَرٍ مَا تَقُولُ إِنْ طَرَقَكَ طَارِقٌ مِنَّا أَ تَخْرُجُ مَعَهُ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ إِنْ كَانَ أَبَاكَ أَوْ أَخَاكَ خَرَجْتُ مَعَهُ قَالَ فَقَالَ لِي فَأَنَا أُرِيدُ أَنْ أَخْرُجَ أُجَاهِدُ هَؤُلاَءِ اَلْقَوْمَ فَاخْرُجْ مَعِي قَالَ قُلْتُ لاَ مَا أَفْعَلُ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ فَقَالَ لِي أَ تَرْغَبُ بِنَفْسِكَ عَنِّي قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنَّمَا هِيَ نَفْسٌ وَاحِدَةٌ فَإِنْ كَانَ لِلَّهِ فِي اَلْأَرْضِ حُجَّةٌ فَالْمُتَخَلِّفُ عَنْكَ نَاجٍ وَ اَلْخَارِجُ مَعَكَ هَالِكٌ وَ إِنْ لاَ تَكُنْ لِلَّهِ حُجَّةٌ فِي اَلْأَرْضِ فَالْمُتَخَلِّفُ عَنْكَ وَ اَلْخَارِجُ مَعَكَ سَوَاءٌ قَالَ فَقَالَ لِي يَا أَبَا جَعْفَرٍ كُنْتُ أَجْلِسُ مَعَ أَبِي عَلَى اَلْخِوَانِ فَيُلْقِمُنِي اَلْبَضْعَةَ اَلسَّمِينَةَ وَ يُبَرِّدُ لِيَ اَللُّقْمَةَ اَلْحَارَّةَ حَتَّى تَبْرُدَ شَفَقَةً عَلَيَّ وَ لَمْ يُشْفِقْ عَلَيَّ مِنْ حَرِّ اَلنَّارِ إِذاً أَخْبَرَكَ بِالدِّينِ وَ لَمْ يُخْبِرْنِي بِهِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مِنْ شَفَقَتِهِ عَلَيْكَ مِنْ حَرِّ اَلنَّارِ لَمْ يُخْبِرْكَ خَافَ عَلَيْكَ أَنْ لاَ تَقْبَلَهُ فَتَدْخُلَ اَلنَّارَ وَ أَخْبَرَنِي أَنَا فَإِنْ قَبِلْتُ نَجَوْتُ وَ إِنْ لَمْ أَقْبَلْ لَمْ يُبَالِ أَنْ أَدْخُلَ اَلنَّارَ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَنْتُمْ أَفْضَلُ أَمِ اَلْأَنْبِيَاءُ قَالَ بَلِ اَلْأَنْبِيَاءُ قُلْتُ يَقُولُ يَعْقُوبُ لِيُوسُفَ «يٰا بُنَيَّ لاٰ تَقْصُصْ رُؤْيٰاكَ عَلىٰ إِخْوَتِكَ فَيَكِيدُوا لَكَ كَيْداً» لِمَ لَمْ يُخْبِرْهُمْ حَتَّى كَانُوا لاَ يَكِيدُونَهُ وَ لَكِنْ كَتَمَهُمْ ذَلِكَ فَكَذَا أَبُوكَ كَتَمَكَ لِأَنَّهُ خَافَ عَلَيْكَ قَالَ فَقَالَ أَمَا وَ اَللَّهِ لَئِنْ قُلْتَ ذَلِكَ لَقَدْ حَدَّثَنِي صَاحِبُكَ بِالْمَدِينَةِ أَنِّي أُقْتَلُ وَ أُصْلَبُ بِالْكُنَاسَةِ وَ إِنَّ عِنْدَهُ لَصَحِيفَةً فِيهَا قَتْلِي وَ صَلْبِي فَحَجَجْتُ فَحَدَّثْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ بِمَقَالَةِ زَيْدٍ وَ مَا قُلْتُ لَهُ فَقَالَ لِي أَخَذْتَهُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ مِنْ فَوْقِ رَأْسِهِ وَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَيْهِ وَ لَمْ تَتْرُكْ لَهُ مَسْلَكاً يَسْلُكُهُ .»[4] زید از او دعوت کرد تا در قیام شرکت کند، اما احول نپذیرفت. زید پرسید: «أَ تَرْغَبُ بِنَفْسِکَ عَنِّی‌؟» آیا جانت را از من دریغ می‌کنی و می‌خواهی ندای حق را لبیک نگویی؟ یا مرا شایسته نمی‌دانی؟ احول گفت: «قُلْتُ لَهُ إِنَّمَا هِیَ نَفْسٌ وَاحِدَةٌ»؛ من یک جان دارم و باید آن را در راهی بدهم که یقین داشته باشم اجابتِ حق است و فردای قیامت پاسخگو باشم. «فَإِنْ کَانَ لِلَّهِ فِی الْأَرْضِ حُجَّةٌ فَالْمُتَخَلِّفُ عَنْکَ نَاجٍ»؛ اگر در روی زمین حجتی غیر از تو باشد (که زیدی‌ها بعد از امام سجاد قائل به امامی نبودند و زید هم خود را امام و حجت‌الله نمی‌دانست)، کسی که از تو تخلف کند و سراغ آن حجت برود، نجات یافته است. «وَ الْخَارِجُ مَعَکَ هَالِکٌ»؛ و کسی که همراه تو قیام کند و جانش را در راه فرمان تو بدهد، هلاک شده و خود را نابود کرده است و مصداق « وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ»[5] می‌شود. اما «وَ إِنْ لَا تَکُنْ لِلَّهِ حُجَّةٌ فِی الْأَرْضِ»؛ اگر غیر از تو حجتی نباشد، چه فرقی می‌کند؟ اجابت کردن یا نکردن تو مساوی است، چون تو حجت خدا نیستی که اطاعتت بر من واجب باشد.

در اینجا امام صادق (علیه السلام) پس از نقل این ماجرا فرمودند: «أَخَذْتَهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ... وَ لَمْ تَتْرُکْ لَهُ مَسْلَکاً»؛ راه را بر او بستی و حجت را تمام کردی. آیا مقصود امام این است که تمام فقرات کلام احول حجت است؟ خیر، مقصود این است که تو در محاجه با زید بر او غلبه پیدا کردی و او نتوانست گریز و مفری داشته باشد؛ و ممکن است گاهی شخصی از باب اسکات خصم غلبه پیدا کند. تقریر تمام فقرات کلام احول مراد نیست، بلکه معنایش فائق آمدن بر اوست.

غایتِ مدلولِ این روایت و آن مقداری که حضرت به طور متقین تأیید فرمودند این است که اگر قتال به دعوت و امرِ حجت‌الله باشد، مشروع و واجب است، و الا فلا. اگر چنین باشد، روایت امام صادق (علیه السلام) که می‌فرماید « ... قَالَ يَنْظُرَانِ مَنْ كَانَ مِنْكُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَى حَدِيثَنَا وَ نَظَرَ فِي حَلاَلِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْكَامَنَا فَلْيَرْضَوْا بِهِ حَكَماً فَإِنِّي قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَيْكُمْ حَاكِماً »[6] یا توقیع شریف « وَ فِي كِتَابِ إِكْمَالِ اَلدِّينِ وَ إِتْمَامِ اَلنِّعْمَةِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِصَامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ يَعْقُوبَ قَالَ: سَأَلْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عُثْمَانَ اَلْعَمْرِيَّ أَنْ يُوصِلَ لِي كِتَاباً قَدْ سَأَلْتُ فِيهِ عَنْ مَسَائِلَ أَشْكَلَتْ عَلَيَّ فَوَرَدَ اَلتَّوْقِيعُ بِخَطِّ مَوْلاَنَا صَاحِبِ اَلزَّمَانِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ ، أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ أَرْشَدَكَ اَللَّهُ وَ ثَبَّتَكَ إِلَى أَنْ قَالَ: وَ أَمَّا اَلْحَوَادِثُ اَلْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اَللَّهِ »[7] بر این روایت حکومت پیدا می‌کند؛ زیرا حجت و حاکم را توسعه می‌دهد. یکی از مصادیق بارز شئون حکومت، جهاد و قتال است. حکومت بدون دفع دشمن پایدار نمی‌ماند. پس اگر مدلول روایت احول این باشد که «لَا یَجُوزُ الْقِیَامُ بِغَیْرِ أَمْرِ الْحُجَّةِ»، خود امامِ حجت فرموده است فقیه را حاکم قرار دادم، و حاکم از شئون بارزش جهاد است.

روایت دیگر، مقبوله عمر بن حنظله است. روایت دیگری نیز در علائم ظهور وارد شده که راوی می‌پرسد: « مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ اَلْحَكَمِ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ اَلْخَزَّازِ عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ يَقُولُ: خَمْسُ عَلاَمَاتٍ قَبْلَ قِيَامِ اَلْقَائِمِ اَلصَّيْحَةُ وَ اَلسُّفْيَانِيُّ وَ اَلْخَسْفُ وَ قَتْلُ اَلنَّفْسِ اَلزَّكِيَّةِ وَ اَلْيَمَانِيُّ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنْ خَرَجَ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ قَبْلَ هَذِهِ اَلْعَلاَمَاتِ أَ نَخْرُجُ مَعَهُ قَالَ لاَ»[8] . این روایت نیز به ما نحن فیه ارتباطی ندارد؛ زیرا مقصود این است که اگر قبل از وقوع علائم حتمی، کسی از اهل‌بیت به عنوان «مهدی موعود» قیام کند و بگوید من صاحب آن علامات هستم، آیا جایز است با او خروج کنیم؟ حضرت فرمودند خیر.

محامل روایات

تا اینجا هشت روایت خواندیم که صحیحه، موثقه یا مقبوله بودند و از ملاک حجیت برخوردارند. مجموع این روایات را می‌توان بر محاملی حمل کرد:

اول: حمل بر نهضت‌ها و قتال‌هایی که منتهی به عُقمِ قیام می‌شود و آخرش نارس است؛ همان روایتی که می‌فرماید قیام‌کننده مانند پرنده‌ای است که پرواز نکرده سقوط می‌کند و کودکان با او بازی می‌کنند. یعنی موجب هدر رفتن خون مؤمنین می‌شود و اثری ندارد. ما نهضت‌های بسیاری در زمان حضور ائمه (علیهم السلام) و بعد از آن داشتیم که همگی عقیم ماندند و هیچ‌کدام پایدار نماندند و دارای حکومت قوی نشدند، مگر جمهوری اسلامی ایران که از بعد از حکومت امیرالمؤمنین (علیه السلام) اولین مورد بوده است.

دوم: قضیه حقیقیه. حضرت نمی‌خواهد هر قیامی را به نحو کلی نهی کند، بلکه می‌خواهد بفرماید: ای کسی که قیام می‌کنی، منِ امام می‌دانم تو نمی‌توانی پیش ببری و کار ابتر می‌ماند؛ عده‌ای را به کشتن می‌دهی و خانواده‌هایی را اسیر می‌کنی، کما اینکه به زید نصیحت کردند.

سوم: مخالفت با امام معصوم. نهی مربوط به جایی است که کسی با امام معصوم مشورت کند و علی‌رغم نظر ایشان، مخالفت کرده و قیام کند.

چهارم: قیام برای اغراض شخصی و سیاسی. بسیاری از نهضت‌ها در زمان بنی‌امیه و بنی‌عباس به اسم اهل‌بیت بود اما داعیه سیاسی داشتند و ملتزم به فقه ائمه نبودند. البته زید بن علی استثناست؛ در صحیحه عیص حضرت فرمودند او اگر پیروز می‌شد به ما وفا می‌کرد و فقیه و عالِم بود. امام فقط به او گوشزد کردند که نمی‌توانی این کار را به انجام برسانی.

پنجم: کسانی که ابتدا اظهار ارادت می‌کردند اما امام می‌دانست که وقتی به قدرت برسند، تبعیت را فراموش می‌کنند. مزه منصب و قدرت‌طلبی که در ذات انسان است، باعث فراموشی حق می‌شود.

ششم: جنگیدن در رکاب طواغیت. در زمان حضور ائمه، اعلام قتال توسط خلفای جور انجام می‌شد. شرکت در این جنگ‌ها به معنای تأیید آن‌ها تا آخر بود و امام اجازه نمی‌داد شیعیان، خود را مطیع اوامر آن‌ها کرده و دست به قتل بزنند.

دو طایفه دیگر از روایات وجود دارند که سندشان ضعیف است:

طایفه اول: نصوص استعجال. مضمون این روایات منع از قیام قبل از ظهور حضرت، جنگ با طاغوت یا هر عملی است که مصداق استعجال باشد.

استعجال دو تفسیر دارد: یکی انجام عمل یا بیان کلامی که از آن قرب ظهور حضرت برداشت شود؛ گویی فرد می‌خواهد بگوید ظهور نزدیک است و من مقدمةً قیام می‌کنم.

در روایت عبدالرحمن بن کثیر آمده است: « مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ سَلَمَةَ بْنِ اَلْخَطَّابِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ كَثِيرٍ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ مِهْزَمٌ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَخْبِرْنِي عَنْ هَذَا اَلْأَمْرِ اَلَّذِي نَنْتَظِرُ مَتَى هُوَ فَقَالَ يَا مِهْزَمُ كَذَبَ اَلْوَقَّاتُونَ وَ هَلَكَ اَلْمُسْتَعْجِلُونَ وَ نَجَا اَلْمُسَلِّمُونَ»[9] .

سیاق روایت نشان می‌دهد که منظور کسانی هستند که پیش‌داوری می‌کنند و با حرکات یا سخنانی ناشی از بی‌صبری یا اغراض مختلف (مثل رونق دادن به بازار خود)، ادعای نزدیکی ظهور را دارند.

در روایت ابی‌المرهف از امام باقر (علیه السلام) آمده است: « وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ حَفْصِ بْنِ عَاصِمٍ عَنْ سَيْفٍ اَلتَّمَّارِ عَنْ أَبِي اَلْمُرْهِفِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: اَلْغَبَرَةُ عَلَى مَنْ أَثَارَهَا هَلَكَ اَلْمَحَاصِيرُ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ مَا اَلْمَحَاصِيرُ قَالَ اَلْمُسْتَعْجِلُونَ أَمَا إِنَّهُمْ لَنْ يَرُدُّوا اَلْأَمْرَ يَعْرِضُ لَهُمْ إِلَى أَنْ قَالَ: يَا أَبَا اَلْمُرْهِفِ أَ تَرَى قَوْماً حَبَسُوا أَنْفُسَهُمْ عَلَى اَللَّهِ لاَ يَجْعَلُ لَهُمْ فَرَجاً بَلَى وَ اَللَّهِ لَيَجْعَلَنَّ اَللَّهُ لَهُمْ فَرَجاً»[10] ؛ گرد و خاک فتنه بر کسی می‌نشیند که آن را برانگیخته است. وزر و وبال و عواقب وخیم دامن‌گیر کسی می‌شود که دود از کنده او بلند شده است. سپس می‌فرماید: «هَلَکَ الْمَحَاصیرُ... قَالَ الْمُسْتَعْجِلُونَ». سیاق این است که کسانی فتنه جنگ و کشتار را برمی‌انگیزند به عنوان اینکه ما زمینه‌سازان قیام حجت هستیم. حضرت می‌فرمایند کسانی که با این عنوانِ مستعجل وارد عرصه می‌شوند، اگر چه تلاش کنند، اراده پروردگار بر این است که نتوانند به شیعیان خالصی که گوش‌به‌فرمان ما هستند آسیبی برسانند و خداوند شاغلی برای آن‌ها ایجاد می‌کند.

سپس می‌فرماید: «أَ تَرَى قَوْماً حَبَسُوا أَنْفُسَهُمْ عَلَى ذِکْرِ اللَّهِ لَا یَجْعَلُ اللَّهُ لَهُمْ فَرَجاً؟»؛ آیا می‌شود کسی خود را مطیع خدا قرار دهد و در فتنه کشته شود در حالی که امام را نشناخته؟ خیر. او در جایی لنگیده است؛ آنجا که باید به دنبال فقیه عدلِ امامی می‌رفت، نرفته و از سرِ خود وارد معرکه شده است. فقیه تشخیص می‌دهد که امروز مصلحت نیست، اما او در مقابل فقیه موضع می‌گیرد. فقیه می‌گوید آنچه در این نظام برایش خون داده شده و مؤسس آن امام راحل بود، فقط اجرای مُرّ اسلام ناب محمدی (صلی الله علیه و آله و سلم) بر اساس فقه اهل‌بیت است. حال گاهی اقبال عمومی کم یا زیاد است، اما نوسان‌ها همیشه بوده است.

روایتی از امام جواد (علیه السلام) نقل شده است که فرمودند: « نص، [كفاية الأثر] ، مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ عَنِ اِبْنِ عُبْدُوسٍ عَنِ اِبْنِ قُتَيْبَةَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنِ اَلصَّقْرِ بْنِ أَبِي دُلَفَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ اَلرِّضَا عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَقُولُ : اَلْإِمَامُ بَعْدِي اِبْنِي عَلِيٌّ أَمْرُهُ أَمْرِي وَ قَوْلُهُ قَوْلِي وَ طَاعَتُهُ طَاعَتِي وَ اَلْإِمَامُ بَعْدَهُ اِبْنُهُ اَلْحَسَنُ أَمْرُهُ أَمْرُ أَبِيهِ وَ قَوْلُهُ قَوْلُ أَبِيهِ وَ طَاعَتُهُ طَاعَةُ أَبِيهِ ثُمَّ سَكَتَ فَقُلْتُ لَهُ يَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ فَمَنِ اَلْإِمَامُ بَعْدَ اَلْحَسَنِ فَبَكَى عَلَيْهِ السَّلاَمُ بُكَاءً شَدِيداً ثُمَّ قَالَ إِنَّ مِنْ بَعْدِ اَلْحَسَنِ اِبْنُهُ اَلْقَائِمُ بِالْحَقِّ اَلْمُنْتَظَرُ فَقُلْتُ لَهُ يَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ وَ لِمَ سُمِّيَ اَلْقَائِمَ قَالَ لِأَنَّهُ يَقُومُ بَعْدَ مَوْتِ ذِكْرِهِ وَ اِرْتِدَادِ أَكْثَرِ اَلْقَائِلِينَ بِإِمَامَتِهِ فَقُلْتُ لَهُ وَ لِمَ سُمِّيَ اَلْمُنْتَظَرَ قَالَ إِنَّ لَهُ غَيْبَةً يَكْثُرُ أَيَّامُهَا وَ يَطُولُ أَمَدُهَا فَيَنْتَظِرُ خُرُوجَهُ اَلْمُخْلِصُونَ وَ يُنْكِرُهُ اَلْمُرْتَابُونَ وَ يَسْتَهْزِئُ بِهِ اَلْجَاحِدُونَ وَ يَكْذِبُ فِيهَا اَلْوَقَّاتُونَ وَ يَهْلِكُ فِيهَا اَلْمُسْتَعْجِلُونَ وَ يَنْجُو فِيهَا اَلْمُسْلِمُونَ . »[11] . تنها کسانی که «سِلم» و تسلیم حجت هستند نجات می‌یابند؛ یعنی تسلیمِ همان کسی که امام صادق فرمود «فَإِنِّی قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَیْکُمْ حَاکِماً» و امام عصر فرمود «فَإِنَّهُمْ حُجَّتِی عَلَیْکُمْ»، یعنی فقیه عدلِ امامیِ جامع شرایط فتوا و رهبری. نه فقط جامع شرایط فتوا، بلکه دارای توان و تدبیر اداره جامعه، که تشخیص آن با اهل حل و عقد است.

طایفه دوم از این روایات، اگرچه سنداً ضعیف هستند، لکن مضمونشان این است که مثلاً در روایت آمده است: «إِنَّ اللَّهَ لَیُؤَیِّدُ هَذَا الدِّینَ بِالرَّجُلِ الْفَاجِرِ»[12] ؛ خداوند این دین را به وسیله مرد فاجر یاری می‌کند. یا «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَیُؤَیِّدُ الْإِسْلَامَ بِرِجَالٍ مَا هُمْ أَهْلُهُ[13] »؛ خداوند متعال اسلام را به دست کسانی یاری می‌کند که خودشان اهل آن نیستند و مشیت الهی چنین تعلق گرفته است. همچنین در روایت دیگر آمده است: « سَیَشُدُّ هَذَا الدِّینَ بِقَوْمٍ لَیْسَ لَهُمْ عِنْدَ اللَّهِ خَلَاقٌ»[14] و «إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَنْصُرُ هَذَا الدِّینَ بِأَقْوَامٍ لَا خَلَاقَ لَهُمْ»[15] ؛ یعنی بهره‌ای از اخلاق ندارند و متخلق به اخلاق الهی و اسلامی نیستند.

مشیت الهی بر این تعلق گرفته است که از تاریخ پیدایش اسلام و حتی پیش از اسلام، همواره حق را به دست اشخاص فاجر، فاسد، طواغیت و جبابره یاری کند. بنابراین استدلال می‌کنند که چرا شما خود را برای قیام به زحمت می‌اندازید؟ خدای متعال دین خود را به دست همین افراد یاری می‌کند. به این دسته از نصوص تشبث می‌کنند و می‌گویند که این قیام‌ها وجهی ندارد.

پاسخ این سخن روشن است. اولاً با بررسی تمام این روایات مشخص می‌شود که سند آن‌ها ضعیف است. ثانیاً معنای این روایات سکوت کردن شما نیست. سخن در این است که اگر در زمان خود ائمه معصومین (علیهم السلام) دست ایشان بسته باشد - چنان‌که امام صادق (علیه السلام) فرمودند من نمی‌توانم قیام کنم چون یار ندارم - در آنجا خداوند دین خود را به وسیله همان خلفای بنی‌عباس و بنی‌امیه و طواغیت یاری می‌کند. این مربوط به جایی است که موضوع از توان امام معصوم، نایب امام معصوم و مؤمنینِ عادل خارج باشد؛ یعنی آن‌ها سعی خود را می‌کنند، اما همان‌طور که امام صادق (علیه السلام) فرمودند، توان قیام ندارند و کسی به سخن ایشان گوش نمی‌دهد.

اگر آن‌ها توان داشته باشند، قیام وظیفه ایشان است. این مسئله منافاتی ندارد با اینکه تا زمانی که امام معصوم توان دارد، دستش باز است و یار دارد، باید قیام کند؛ مانند امیرالمؤمنین (علیه السلام) که فرمودند: « لَولا حُضُورُ الحاضِرِ، و قِيامُ الحُجَّةِ بِوُجودِ الناصِرِ، و ما أخَذَ اللّه ُ عَلَى العُلَماءِ أن لا يُقارُّوا على كِظَّةِ ظالِمٍ، و لا سَغَبِ مَظلومٍ ، لأَلقَيتُ حَبلَها على غاربِهِا »[16] . چون ایشان یار داشتند، خلافت را پذیرفتند و وارد میدان شدند. در زمان غیبت نیز همین‌طور است؛ چنان‌که قرآن می‌فرماید: «إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ». اگر مؤمنین و نوابی باشند که توان اقامه دین الهی و نصرت آن را داشته باشند، قیام بر آن‌ها فرض و واجب است. اگر گفته شود با وجود توانایی قیام نکنید، به فرموده امام راحل (قدس سره) این روایاتی که بخواهد از چنین امری نهی کند، «ضرب علی الجدار» است (باید به دیوار کوبیده شود)؛ زیرا مخالف ضرورت دین و قرآن است و این مسئله روشن است.

اما اگر توان نداشتند و مانند ائمه معصومین (علیهم السلام) یا فقهای ما در عصر غیبت تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی مبسوط الید نبودند، آنگاه خدای متعال خود می‌فرماید: « إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ»[17] ؛ یعنی ما دین خود را یاری می‌کنیم ولو به دست کسی که متدین و مؤمن نباشد. لکن این مسئله تکلیف ما را سلب نمی‌کند؛ اگر بتوانیم دین خدا را نصرت دهیم، دین الهی را تبلیغ کنیم و رواج دهیم، آیات صریح قرآن ناطق به این وظیفه است.

این‌ها روایاتی بود در مورد نهی و منع از قیام و توجیهات و محاملی که بیان شد. ان‌شاءالله در جلسه آینده روایاتی که دلالت بر وجوب قیام و مشروعیت آن به رهبری فقیه عادل و امام عادل - به معنای الاعم - دارد، بررسی خواهیم کرد. همچنین مقتضای قاعده اصولی و قواعد فقهی را بحث می‌کنیم که آیا در عصر غیبت، فقیه عادلِ جامع‌الشرایط می‌تواند حکم به جهاد ابتدایی و قتال ابتدایی کند؟ و آیا امر او نافذ است یا خیر؟