شرایط و ارکان « خطبه »/صلاة الجمعة /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/صلاة الجمعة /شرایط و ارکان « خطبه »

بیان شد که قنوت در فقه اسلامی و سپس فقه شیعی دارای چه کمیتی است دو عدد و موقعیت آن در صلاة الجمعه عند الاتیان کجاست.

آیا قنوت مستحب هست یا واجب وارد خطبه شدیم بیان کردیم خطبه آیا تعدد دارد یا وحدت یا اساساً خطبه وجوب ندارد ؟ که بیان شد که حسن بصری قائل به عدم وجوب است و استحباب دارد و فقهای اهل سنت قائل به وجوب آن بلکه وحدت آن هستند و فقها شیعه قائل به تعدد خطبه هستند و حکم تکلیفی آن را واجب می‌دانند.

نکته: آیا خطبه که قائل به وجوب و تعدد آن شدیم آیا نسبت به هیئت کلی صلات الجمعه دارای چه نسبتی است آیا شرط الوجوب است (مثل دلوک الشمس نسبت به و جوب صلاة) یا شرط واجب جز واجب ( نماز جمعه یک هیئت ترکیبی کلان دارد که ابتدای آن از خطبه شروع می‌شود) ؟

نظر اول : شرط الجوب ؛ مرحوم محقق صاحب شرایع ؛ ( ثم الجمعه لا تجب الا بشرط الاول : السلطان العادل أو من نصبه الشرط الثانی:العدد و الشرط الثالث : الخطبتان)[1] . ایشان خطبه را شرط سوم شرط الوجوب می داند. بعض فقهای دیگر مثل مرحوم شیخ در الخلاف[2] ، حلی در تذکرة[3] ، شیخ عبدالکریم حائری[4] ، مرحوم آقا رضا همدانی[5] آمده تذکر داده بر مرحوم صاحب شرایع ؛« الشرط الثالث الخطبتان و عدهما من شرایط الوجوب مسامحتا بل هما کنفس الصلاة ....عند تحقق الجمعه». کثیری از شرط الوجوب ها به دست مکلف نیست ولی شرط الواجب به دست مکلف است مثل خطبه ، أو «لاتصح» باید بگویید نه « لاتجب» بنابراین از عبارت ایشان بر می آید که قائل به شرط الواجب بودن خطبه باشد و آقا رضا همدانی این نکته را تذکر داده اند.

نظر دوم : شرط واجب است کالتحقق زوال برای وجوب نماز جمعه .

نظر سوم : نماز یک هیئت ترکیبیه کلان دارد و از خطبه شروع شده تا صلاة الجمعه تا پایان آن و خطبه جزء واجب منفصل و از باب حکومت و تعبد است، چرا تعبد ؟ چون وقتی که نماز جمعه می خواهد شروع شود نیت صورت می گیرد و خطبه قبل از آن است.

روایات دال بر جزء بودن خطبه

1- موثقه ابن سنان ؛ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجُمُعَةُ رَكْعَتَيْنِ مِنْ أَجْلِ الْخُطْبَتَيْنِ- فَهِيَ صَلَاةٌ حَتَّى يَنْزِلَ الْإِمَامُ.[6] این از باب حکومت است مثل ( الطواف صلاة) حتی ینزل الامام . تا امام جمعه پایین نیامده حکم صلاة دارد. لذا می توان گفت « جزءٌ» أو « کالجزء» از باب حکومت این را یک فقیه می تواند بگوید.

2- روایت مرحوم صدوق ، مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع) لَا كَلَامَ وَ الْإِمَامُ يَخْطُبُ وَ لَا الْتِفَاتَ إِلَّا كَمَا يَحِلُّ فِي الصَّلَاةِ وَ إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجُمُعَةُ رَكْعَتَيْنِ مِنْ أَجْلِ الْخُطْبَتَيْنِ جُعِلَتَا مَكَانَ الرَّكْعَتَيْنِ الْأَخِيرَتَيْنِ فَهُمَا صَلَاةٌ حَتَّى يَنْزِلَ الْإِمَامُ.[7] ( روی برگرداندن از امام ) إلا ما یحل فی الصلاة مگر آنکه مقداری که در نماز جایز است (و انما جعلت الجمعه رکعتین لاجل الخطبتین) چون دو خطبه جای رکعت سوم و چهارم است ( فهی صلاة حتی ینزل الامام) .

روایات دال بر شرط الواجب بودن

حال بررسی می کنیم کدام نظریه درست است از بین این ۳ نظر : به نظر میرسد شرط الواجب (نظر مشهور) درست باشد یعنی صلاة الجمعه همان دو رکعت است لذا از همان جا نیت میشود اما شرط صحت امتثال نماز جمعه ترتب آن بر خطبتین است ، شرط الوجوب نیست، چرا شرط الوجوب نیست ؟ بدین خاطر که خود مضمون روایات مذکور نشان میدهد که خطبه یک فعلی از ناحیه امام جمعه است که این فعل واجب و لازم است برای تحقق صلاة الجمعه اما خارج از صلاة است‌.

اما روایاتی که می گوید امام وقتی از خطبه آمد پایین نماز خوانده میشود ؛ یعنی خطبه جدای از نماز است و جزء آن نیست ؛

۱- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْجُمُعَةِ فَقَالَ بِأَذَانٍ وَ إِقَامَةٍ يَخْرُجُ الْإِمَامُ بَعْدَ الْأَذَانِ فَيَصْعَدُ الْمِنْبَرَ وَ يَخْطُبُ لَا يُصَلِّي النَّاسُ مَا دَامَ الْإِمَامُ عَلَى الْمِنْبَرِ ثُمَّ يَقْعُدُ الْإِمَامُ عَلَى الْمِنْبَرِ قَدْرَ مَا يَقْرَأُ قُلْ هُوَ اللّٰهُ أَحَدٌ ثُمَّ يَقُومُ فَيَفْتَتِحُ خُطْبَتَهُ ثُمَّ يَنْزِلُ فَيُصَلِّي بِالنَّاسِ ثُمَّ يَقْرَأُ بِهِمْ فِي الرَّكْعَةِ الْأُولَى بِالْجُمُعَةِ وَ فِي الثَّانِيَةِ بِالْمُنَافِقِينَ.[8] ( کسی نماز نمیخواند) ثم ینزل الامام من المنبر و بقدر سورة توحید مکث میکند (و یقوم و یخطب الخطبه ثم ینزل فیصلی الرکعة الاولی بالجمعه و فی الثانی بالمنافقین) وقتی امام پایین آمد نماز می خواند ، خطبه جزء صلاة الجمعه نیست. همانگونه که مردم حریم نماز را نگه می دارند باید حریم خطبه هم نگه دارند نه اینکه واقعا نماز باشد و در مورد بحث التفات مردم است که سخن نگویند و توجه به اطراف نداشته باشند به گونه ای که ضرر به توجه بزند مثل موقع نماز ( و هما صلاة) ( و هی صلاة) که ذکر شد برای بیان حریم و ارزش خطبه است. حال آنکه اگر جزئ الصلاة بود انتهای آن سلام پایانی نماز جمعه بود ولی در روایت انتهای ( لا کلام و لا التفات ) را موقع نزول امام جمعه از موضع خطبه می داند ( حتی ینزل الامام) .

چرا برخی می گویند شرط الوجوب ؟ زیرا تمسک می کنند به روایاتی که قبلا خواندیم که اگر افرادی بودند که می توانستند خطبه بخوانند نماز جمعه خوانده شود. مثل ظاهر کلام محقق صاحب شرایع ؛ موثقه سماعه ، مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الصَّلَاةِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقَالَ أَمَّا مَعَ الْإِمَامِ فَرَكْعَتَانِ وَ أَمَّا مَنْ يُصَلِّي وَحْدَهُ فَهِيَ أَرْبَعُ رَكَعَاتٍ بِمَنْزِلَةِ الظُّهْرِ يَعْنِي إِذَا كَانَ إِمَامٌ يَخْطُبُ فَإِنْ لَمْ يَكُنِ الْإِمَامُ يَخْطُبُ فَهِيَ أَرْبَعُ رَكَعَاتٍ وَ إِنْ صَلَّوْا جَمَاعَةً.[9] یعنی اگر امام خطبه خوان ندارید ۴ رکعت (نماز ظهر بخوانید) هرچند به جماعت باشد. پس خطبه را شرط الوجوب میدانند . امر دائر مدار خطبه است.

تدقیق : ( ... ان کان من یخطب صلوا الجمعه و ان لم یکن فصلوا الظهر ...) به مشابه این روایت علما تمسک کرده اند . این اشتباه است چون امام معصوم وجوب صلاة الجمعه را بر خطبه مترتب نکرد بلکه بر وجود شخص امام مترتب کردند. در موثقه سماعه « اما مع الامام رکعتان و اما من صلی وحده فهی اربع رکعات ... یعنی اذا امام یخطب ...) در ادامه روایت تحقق وجوب نماز جمعه مترتب بر وجود امام معصوم یا نائب یا منصوب من قِبل الامام است. امام خطبه خوان نه ذات خطبه ، به نظر میرسد چون ایشان ابتدای کلامشان سلطان عادل رابیان می کنند و آنها هم شرط الوجوب هستند و هم بعد می گویند الثالث خطبتان منظورشان شرط الواجب بوده ، ولی بهتر بود نمیگفتند . این روایات هم مستمسک خوبی برای اثبات این نظر نیست چون تکیه روایت بر بیان وجود امام است نه خطبه خوان بودن امام باشد که امامت او مشروع باشد، بنابراین خطبه شرط الصحه می باشد و عدم آن موجب عدم صحت صلاة الجمعه می باشد .

خطبتان واجب و لازم است و شرط صحت اتیان صلاة الجمعه ( شرط الواجب است) ولی قنوت مستحب بود و جایگاه آن مشخص شد و خطبه واجب و قبل نماز و شرط الواجب است.