الاحتیاط/صلاة الجمعة /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/صلاة الجمعة /الاحتیاط

« معنای احتیاط»

یکی از واژه هایی که در باب صلات الجمعه فقها زیاد استعمال می کنند و باید پیرامون آن یک بررسی دقیق صورت بگیرد و ما در این جلسه اختصارا مطالبی عرض می کنیم کلمه «احتیاط» هست چون برخی از حضرات احتیاط را در حضور در نماز جمعه می دانند و برخی ها احتیاط را در ترک می دانند و بعد در برخی از لسان علما احتیاط را در جمع می دانند به همین جهت پیرامون احتیاط مطالبی عرض می کنم متفاوت با بحث احتیاطی که در اصول عملی مطرح شده و چیزی فراتر از آن نکاتی بیان می شود.

«تعریف لغوی و اصطلاحی»

در تعریف احتیاط گفته اند احتیاط در لغت یعنی محافظت یا بیان شده که احتیاط یعنی نگهداری تام و تمام لذا به دیوار هم حائط می گویند چون خانه را نگه می دارد به همین جهت هست که احتیاط در لغت یعنی محافظت نگهداری و دوراندیشی هم گفته شده لذا کسی که احتیاط می کند دوراندیش هست اما در اصطلاح شرعی برای احتیاط تعریف های مختلفی کرده اند مثلا گفته اند عمل علی نحو یقطع المکلف بالامتثال یعنی انسان مکلف عمل کنه به نحوی که قطع پیدا می کند به امتثال امر یا تکلیفش اما این تعریف یک اشکالی دارد این احتیاط ایجابی است عمل کند علی نحو این برای شبهات وجوبی خوب است اما شبهات تحریمیه که عمل نیست بلکه ترک العمل هست مثلا شبهه ای باشد که این شیئ حرام هست یا مثلا حرام نیست انسان احتیاط کند آن کار را انجام نمی دهد لذا گفته اند این تعریف تعریف مناسبی نیست به همین خاطر اضافه کردند احتیاط العمل أو عدم العمل و شبهات وجوبیه عدم عمل شبهات تحریمیه علی نحو یقطع المکلف الامتثال یقین پیدا می کند مکلف به امتثال تکلیف شرعی یک شکل دیگر هم تعریف کرده اند حضرات گفته اند : الاحتیاط واهتمام ، همت به خرج دادن "اهتمام المکلف بتحقق التکلیف علی نحو یقطع الموافقة القطعیه " گفته اند که اهتمام داشته باشد شخص مکلف به تحقق تکلیف که تکلیف را انجام داده به شکلی که قطع پیدا می کند که موافقت قطعیه کرده با دستور شارع .

« فرق احتیاط اصولی و فقهی»

نکته می که در اینجا وجود دارد که احتیاط همیشه دارای یک هدف هست ،هدف تحقق تکلیف علی نحو مقطوع یعنی من کار را انجام بدهم به طوری که یقین پیدا می کنم که تکلیف را انجام داده ام پس احتیاط یک مئال دارد یک هدف دارد و آن هدفش این هست که مکلف اطمینان پیدا می کند که آن چیزی که بر ذمه او بوده انجام داده یا بالفعل یا بالترک حالا بالفعل یا بسیطا کاری انجام داده قطع پیدا کرده یا بالجمع چند تا کار انجام داده که قطع پیدا می کند که کار را انجام داده نکته دقیقی که اینجا هست گاهی احتیاط در فتواست گاهی فتوا بالاحتیاط است این دو مقوله هست گاهی انسان احتیاط در فتوا می کند مثل اینکه شبهه تحریمیه هست اطراف علم اجمالی در درونشان شیئ حرام هست حالا این شخص می خواهد فتوا بدهد که حالا یکی حرام و دیگران حلال مثلا اینجا احتیاط در فتوا می کند فتوا نمی دهد احتیاط می کند می گوید احتیاط ترک همه هست اما گاهی فتوا به احتیاط می دهد یعنی فتوای او مثل اینکه این واجب است این حرام است گاهی فتوا بالاحتیاط می دهد مثلا گفته می شود که انسان بالغ مکلف باید اعمال خود را یا به شکل اجتهاد انجام بدهد خودش مجتهد باشد یا به تقلید انجام بدهد یا بالاحتیاط اینجا فتوا به احتیاط هست یا در بحث حدود و دیات، در بحث مثلا فروج و دماء و اعراض آنجا فتوا به احتیاط داده می شود و می گویند در این امور احتیاط کنید آن که در علم اصول بحث می شود که شک در مکلف به هست یعنی می داند نماز در ظهر جمعه واجب هست وجوب الصلاة فی الظهر الجمعه معلوم اما مردد هست که مکلف به این تکلیف آیا نماز ظهر هست یا نماز جمعه ؟ اینجا اصالة الاحتیاط، اصالة الاشتغال که اسم دیگر آن هست وارد می شوند مثلا اگر بخواهیم اینجا دلیلی نداشته باشیم بر حل مسئله احتیاط اصولی به ما می گوید اشتغال یقینی برائت یقینی می خواهد لذا جمع کنید چون شبهه ی وجوبیه است یا در شبهه محصوره وقتی اطراف علم اجمالی شیئی که شرب آن ممنوع هست ، حرام هست و دیگر اطراف علم اجمالی مشکلی ندارد اینجا در این شبهه تحریمیه این اشتغال یقینی برائت یقینی می خواهد می گویند آن حرمت در اینجا اجمالا وجود دارد به خاطر اینکه این حرمت را شما لحاظ کنید و امتثال کنید از کل این مجموعه در شبهه محصوره اجتناب کنید اینجا اشتغال احتیاط اصولی است به همین جهت هست که باید دقت کنیم ما یک احتیاط فقهی داریم که اون فتوا بالاحتیاط است و یک احتیاط اصولی داریم که احتیاط در فتواست و این دو تا بخش از هم جدا هستند مثلا احتیاط واجب احتیاط مستحب این ها در حوزه فقه مطرح اند یعنی فتوا بالاحتیاط هست گاهی وجوبا گاهی استحبابا.

« حجیت احتیاط اصولی »

احتیاط از حیث مدرک به دو قسم تقسیم می شود احتیاط عقلی و احتیاط شرعی احتیاط عقلی احتیاطی است که دلیل این احتیاط، دلیل حجیت این احتیاط عقل هست همان قاعده « اشتغال » یقینی که برائت یقینی لازم دارد اما احتیاط شرعی احتیاطی است که دلیل حجیت آن شرع هست مثل سخنان و کلماتی که در این رابطه امیرالمومنان امام علی بن ابی طالب علیه آلاف التحیه و الثنا فرمودند: اخوک دینک فاحتط لدینک بما شئت. این ها احتیاط شرعی می گویند وقتی که شرع منبع حجیت این احتیاط باشد .

« اقسام احتیاط فقهی »

نکته دیگری که در رابطه با احتیاط وجود دارد و باید پیرامون آن دقت کنیم گاهی احتیاط در عبادات هست گاهی احتیاط در معاملات هست در عبادات گاهی مستلزم تکرار هست گاهی مستلزم تکرار نیست در احتیاط در معاملات برخی ها اشکال دارند می گویند اعتیاد در معامله وجود ندارد برخی ها هم مثل برخی علماء متاخرین قائل هستند می گویند در آنجا هم لازم هست در عبادات برخی ها می گویند اگر مستلزم تکرار باشد جائز نیست اما برخی ها می گویند نه در آنجا هم چه مستلزم تکرار باشد چه نباشد احتیاط حجیت دارد.

«اقسام احتیاط اصولی»

اما احتیاط در بحث علم اصول که به قاعده اشتغال معروف است این گاهی شبهه تحریمیه و گاهی شبهه وجوبیه است و این را مرحوم شیخ در رسائل ،مرحوم آخوند در کفایه و بسیاری از بزرگان مطرح کردند اعتیاد در شبهه تحریمیه ترک الجمیع هست در شبهه وجوبیه فعل الجمیع هست حالا منشا این بغرنجی که رخ داده که ما نتوانستیم حجت به دست بیاوریم و دلیلی به دست بیاوریم که طبق مفاد آن دلیل سخن بگوییم و در شبهه وجوبیه و شبهه تحریمیه دستاویز ما قاعده اشتغال شد، احتیاط شد چهار مورد هست یا عدم النص هست ،نصی در کار نیست یا اجمال النص هست نصی هست مجمل هست نمی توانیم استفاده کنیم یا تعارض النصین هست تعارض دو تا نص هست یا نصوص که مرجحی هم در کار نیست یا شبهه وجوبیه هست نمی دانیم این چه چیزی هست که بالطبع حکمش را بدانیم حالا چه شبهه وجوبیه باشد چه شبهه تحریمیه باشد حالا گاهی این شبهات متباینین هستند طرف علم اجمالی ما مثل نماز ظهر و جمعه گاهی هم اقل و اکثر است شبهه می کنیم در رکعت سوم و چهارم تسبیحات اربعه یک دانه واجب است یا سه مرتبه؟ در تمامی این موارد احتیاط چه در شبهه تحریمیه چه شبهه وجوبیه حکم می کند که شما اطراف علم اجمالی را طوری عمل کنید که علی ای حال شما در این مجموعه امتثال برایتان مقطوع و یقینی و قطع آور باشد این نکته مهمی است در باب احتیاط به همین جهت هست که احتیاط یک بحث بسیار مهمی است در حوزه علم اصول در مقام رفع تحیر و هم در حوزه فقه برای فتوا به احتیاط در مسئله.

حالا احتیاط مستحب داریم احتیاط واجب داریم :

1-اگر مقرون قبلا و بعدا به فتوا نباشد و احتیاط بیان شود احتیاط واجب است.

2-اگر مقرون باشد قبلا و بعدا مستحب است.

«مجرای احتیاط و فرق آن با برائت»

در رابطه با حجیت احتیاط یک بحث جدی است که در احتیاط اصولی قاعده اشتغال اینجا علم اجمالی وجود دارد من می دانم ظهر جمعه یک نماز واجب است این را می دانم اما نمی دانم کدام یک است علم اجمالی مثل یک سکه دو رو هست یک بخش علم هست می دانم ظهر جمعه یک نماز واجب است و یک روی دیگر نمی دانم کدام یک است در شبهه تحریمیه می دانم شرب خمر حرام است این را می دانم اما نمی دانم در اطراف این علم اجمالی من در این ده لیوان کدام یک است؟ اینجا این نکته مهم است آیا این علم اجمالی حجیت دارد یا حجیت ندارد علم اجمالی در مقابل علم تفصیلی است که موضوع مشخص است بسیط است اجمال و ابهامی وجود ندارد این لیوان شراب هست حرمت روی آن قرار دارد نماز ظهر در روز مثلا شنبه نماز چهاررکعتی است ظهر است و مشخص اما در شبهه تحریمیه و شبهه وجوییه علم اجمالی وجود دارد آیا علم اجمالی حجیتش مثل علم تفصیلی است یا خیر اینجا حضرات بیان کرده اند که علم الاجمالی کالعلم تفصیلی هست لذا در این موارد وقتی شبهه محصوره باشد گفته اند که در این موارد برائت نمی شود اجرا کرد چرا ؟چون علم اجمالی مانع می شود، مثلا می دانیم که در این مجموعه ده لیوانی یک لیوان شراب هست نمی توانیم برائت اجرا کنیم در هر کدام چون علم اجمالی می گوید یک کدام لا علی التعین شراب هست لذا گفته می شود اینجا احتیاط کنید عقل می گوید احتیاط کنید شرع نیز طبق روایت می گوید علم اجمالی مانع از اجرای برائت است به همین خاطر در این موارد گفته می شود که وقتی شک در مکلف به هست این مسئله احتیاط است اما شک در تکلیف آن چیز دیگریست انسان در اصل وجوب شیئی شک کند در اصل تحریمی شک کند اینجا برائت اجرا می شود و مشکلی وجود ندارد پس مجرای برائت شک در اصل تکلیف هست احتیاط اصولی که جان کلام هست در مباحث فقهی و اصولی این در شک در مکلف به هست طبق اقسامی که بیان کردیم شبهه تحریمیه ، شبهه وجوبیه چه عدم النص باشد چه اجمال النص چه تعارض است چه شبهه موضوعیه چه متباینین چه اقل و اکثر می گویند وقتی که شک در مکلف به شد باید فعل را طوری انجام بدهیم که یقین کنیم که اون حکم خدا را انجام داده ایم به همین خاطر برخی از بزرگان نماز جمعه را در شبهه تحریمیه قرار میدهند لذا می گویند احتیاط در عدم برخی ها در وجوبیه قرار می دهند و می گویند واجب است برخی فی مابین وجوبین که مردد هست کدام یک هست لذا احتیاط را در جمع می دانند، می گویند هر دو اقامه شود به همین جهت هست این بحث یکی از مباحثی است که در آینده خیلی نسبت به آن باید دقت داشته باشیم هم از حیث فقهی هم از حیث اصولی هم از حیث موردش که این مورد بحث ما نماز جمعه اینجا اگر بخواهیم احتیاط کنیم چگونه باید احتیاط کنیم؟ چون برخی ها بیان می کنند که واجب تخییری است اما احتیاط در انجام است و برخی میگویند خیر احتیاط در عدم انجام است . باید پیرامون اینها یک بحث مفصلی انجام دهیم غیر از آنکه بحث فتوا بالاحتیاط در این رابطه در آینده بحث خواهیم کرد.