شرط چهارم ؛بقا و حضور در آن حرام باشد/مکان مصلی /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/مکان مصلی /شرط چهارم ؛بقا و حضور در آن حرام باشد

«الرابع: أن لا يكون مما يحرم البقاء فيه كما بين الصفين من القتال...» [1]

کلام در شرایط مکانی مصلی بود؛

۱- اباحه مکان (غصبی نباشد)

۲- قار باشد (متزلزل نباشد)

۳- نباید به گونه‌ای باشد که امکان اتمام نباشد( چه اطمینان و علم به عدم اتمام داشته باشد چه ظن عقلایی به عدم اتمام داشته باشد.)

۴- به گونه‌ای نباشد که بقا و حضور در آن حرام باشد، مثل جایی که تحت سقفی است که در معرض انهدام است یا در کنار دیواری که در معرض انهدام است یا بین دو صف مقاتله که از هر طرف احتمال تیراندازی است. یا در محلی که مکان عبور و مرور حیوانات وحشی است بقاء در آن حرام است ﴿وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِين﴾[2] نهی دارد این کار صاحب عروة می‌فرمایند جایز نیست، چرا ؟ چون در اینجا نهی تعلق گرفته ( ..الی التهلکه) حال اگر نماز بخوانم نهی به آن تعلق گرفته و نهی از عبادت نیز موجب فساد است برخی از فقها به ویژه معاصرین مثل مرحوم امام خمینی (ره)[3] ، مرحوم خویی[4] بیان کردند که نماز در چنین مکانی هرچند حرام است (فعل حرام است) اما نماز صحیح است،یعنی فرق می‌گذارند بین حکم تکلیفی و وضعی.

فعل حرام انجام می‌گیرد ولی چون افعال صلاتی است حکم وضعی آن صحت است، هم نهی (..وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ .. ) زمینه عدم نفس برای خودش فراهم کرده و هم ( اقم الصلاة لدلوک ..) داریم ، اینجا اجتماع امر و نهی است و باید جانب نهی را مقدم کنیم.

نکته : وقتی اجتماع امر و نهی جایز نیست، که ترکیب مامور به و منهی عنه ترکیب اتحادی باشد ،یعنی صلات همان چیزی که در آن مکان خوانده می‌شود و مکان همان جایی است که نماز در آن خوانده شده، یا انطباق کلی دارند یا جزئی بخشی از مامور به منهی عنه است، ماهیت آنها عین هم است. اما وقتی ماهیت این‌ها از هم جدا باشد و ربطی به هم نداشته باشند، «صلاة ؛ عبادة تترکب من أجزاء من النیة الی التسلیم» و «مکان ؛ هو الذی یستقر فیه الأشیاء» این‌ها که ماهیت یکسان ندارند، جنس و فصل متفاوت دارند . بنابراین ترکیب این‌ها اتحادی نیست بنابراین اتحاد امر و نهی نیست امر به ماهیت نماز و نهی به ماهیت مکان تعلق می‌گیرد نماز صحیح ولی استقرار در آنجا حرام است، مثل اینکه انسان نماز بخواند و نگاه به اجنبیه کند، این‌ها دو چیز مجزا هستند لذا امام و آقای خویی در شرط رابع می‌فرمایند چنین نمازی صحیح است، چون اجتماع امر و نهی نیست.

اشکال: مگر می‌شود کسی نماز بخواند ولی در مکانی نباشد درست است ولی اجتماع امر و نهی زمانی مطرح می‌گردد که ترکیب اتحادی باشد مثل اینکه انسان در زمین غصبی نماز بخواند حضور در مکان غصبی غصب است و افعال نماز افعال غصبی است ونهی از عبادت موجب فساد آن هست، اما مثلاً نماز در جنگل ،جنگل که مال اشخاص نیست و نماز ترکیب شده از اجزایی که مکان جزو آنها نیست «صلاة ؛ عبادة تترکب من أجزاء من النیة الی التسلیم» و «مکان ؛ محل یستقر فیه الأشیاء» تعریف جدایی دارند ماهیت جدایی دارند. لذاست که فقیه می‌تواند دو حکم شرعی بدهد صحت الصلاة و حرمت الحضور.

اشکال به بزرگان و قدما : تا اینجا درست که اجتماع امر و نهی نیست، وقتی اتحاد ترکیبی باشد چه کلاً و چه جزئاً جانب نهی مقدم می‌گردد و موجب فساد است، اما اگر جزئی از مامور به متحد شد با منهی عنه، این جزء از یک طرف امر ضمنی دارد و از یک طرف نهی دارد ، جز که باطل شد کل نیز باطل می‌شود. ( اذا انتفی الجزء النتفی الکل) حال آیا جایی از نماز هست که اتحاد با مکان پیدا کند؟ بله سجده چون سجده یعنی «استقرار یا اعتماد جبهه علی المحل» (الارض نیست ، چون در کشتی مثلا ارض نداریم) بنابراین ماموربه (صلاة) و منهی عنه( مکان مخاطره آمیز) با هم ترکیب اتحادی دارند در سجده.

اللهم ، مگر اینکه این شخص از افرادی باشد که نمی‌تواند سجده را روی زمین انجام دهد مثل جنگ این شخص با ایماء و اشاره سجده می‌کند و نماز می‌خواند لذا نیازی به مکان و استقرار آنگونه به شیوه معمول ندارد، لذا نمازش صحیح است.

نظر صحیح: شرط رابع درست است اگر سجده معمولی باشد، ولی اگر با ایماء و اشاره باشد چنین شرطی درست نخواهد بود.