درس امامت - کتاب المراجعات - استاد ربانی

موضوع: مراجعه 39 و 40 آيه ولايت

موضوع بحث بررسی آيه ولايت و روايات ذيل آن در مورد امامت اميرالمومنين (ع) است. در گام اول خلاصه ای از کلام علامه شرف الدين در «المراجعات» درباره سند اين روايات بيان شد. سپس به تفصيل، روايات مربوط به اين آيه از طريق شيعه و اهل سنت مورد بررسی قرار گرفت، و در ادامه به بررسی و پاسخ به شبهاتی که در مورد اين روايات مطرح شده پرداخته شد.

اولين شبهه از ابن تيميه بود که ادعا کرده بود رواياتی که در مورد نزول اين آيه در مورد انفاق علی (ع) در حال نماز آمده است، جعلی است و حديث شناسان آن را انکار کرده اند. در پاسخ گفته شد اين سخن شگفت آوری است، زيرا بزرگانی مانند طبری، ابن ابی حاتم و عبدالرزاق که خود ابن تيميه آنان را معتبر دانسته و گفته است آنان اين احاديث جعلی را نقل نمی کنند، اين روايات را در کتب خود نقل کرده اند.

در مباحث امامت، علمای اهل سنت خيلی به ابن تيميه اشکال نمی گيرند و از کنار اين مسائل می گذرند، اما سخنانی که ابن تيميه درباره تجسيم و تشبيه دارد، قبل از علمای شيعه، از سوی علمای اهل سنت مورد نقدهای شديد قرار گرفته است. اين بدان خاطر است که در بحث امامت، سخن اين تيميه بر عليه آنان نبوده و نفعی برای آنان نيست تا در مقابل وی بايستند. طرف ابن تيميه در اين مباحث شيعيان است، اما در مسائل خودشان، اين عالمان اهل سنت طرف ابن تيميه هستند و لذا نقد کرده اند.

از جمله اشکالاتی که بر روايات نزول آيه ولايت در مورد انفاق علی (ع) وارد شده اين است که در روايات، شان نزول ديگری برای اين آيات آمده است و آن اينکه مربوط به عباده بن صامت و عبدالله ابن ابی است. طبری نقل کرده که آيه 55 مائده و آيه بعدش ﴿وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُون‌﴾[1] و آيات قبل از آن از 51 به بعد ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَ النَّصارى‌ أَوْلِياء﴾ درباره عباده ابن صامت و عبدالله ابی نازل شده است. جريان از اين قرار بود که اين دو از انصار بوده و در مدينه ايمان آوردند. آنان قبل از ايمان با اهل کتاب پيمان داشتند و همديگر را ياری می کردند. بعد از آمدن اسلام، يهود در اقليت قرار گرفت و ديگر قدرتی نداشت و لذا گروه های آنان با اسلام معاهده بستند که بر عليه اسلام کاری نداشته باشند. يک طائفه از يهود بنام «بنی قينقاع» پيمان خود را شکستند و موضع جنگی با پيامبر (ص) گرفتند. اين جريان سبب شد که عبدالله بن صامت پيمان خود با آنان را لغو کرد و خدمت پيامبر (ص) رسيد و گفت: من ولايت شما را برگزيده و ديگر به پيمان يهود پابند نيستم. اما عبدالله بن ابی که رئيس منافقين بود پيمان خود را نشکست. آيات ابتدايی در مورد عبدالله بن ابی است و آيه «انما وليکم الله و رسوله» مربوط به عباده بن صامت است که فعل او را تاييد می کند.[2]

جالب اين است که طبری که اين شان نزول را نقل می کند، روايات مربوط به نزول آيه در مورد انفاق اميرالمومنين (ع) را نيز نقل کرده است.

ابن کثير هم بعد از نقل روايات مربوط به نزول آيه در مورد اميرالمومنين (ع) می گويد ما پيش از اين رواياتی را نقل کرديم که بيان می دارد آيه در مورد عباده بن صامت نازل شده است.

ابن تيميه گفته است جريان عباده بن صامت نزد اهل تفسير معلوم و مستفيض است و اين نشان دهنده باطل بودن شان نزولی است که شيعيان بيان می کنند.[3] ابومريم اعظمی در کتاب «الحجج الدامغات» نيز همين اشکال را بيان کرده است.[4]

در اين باره چند نکته قابل توجه است:

1. بر اساس قواعد پذيرفته شده در علم حديث، هرگاه دو دسته روايت داشته باشيم که يک دسته مشترک ميان فريقين و دسته ديگر از متفردات يک مذهب باشد، روايات دسته دوم نمی تواند به عنوان معارض با روايات دسته اول شناخته شده و مورد احتجاج قرار گيرد. در بحث ما نيز در روايات شيعه، جريان عباده بن صامت نقل نشده است و لذا تعارضی برای ما وجود ندارد. حل اين تعارض مربوط به خود اهل سنت است که آن را نقل کرده اند.

2. نکته ديگر اينکه اصلا اين دو جريان مانع الجمع نيستند، به اين معنا که آيه هم می تواند ناظر به جريان عباده بن صامت باشد و هم مربوط به انفاق اميرالمومنين (ع) در حال نماز. آنچه مربوط به عباده است اين است که قرآن بيان می دارد که وی به جهت آنکه يهود وی را طرد کرده اند نبايد ناراحت باشد. ولی او و شما خداوند و پيامبر (ص) و اميرالمومنين (ع) است.

به بيان ديگر عباده بن صامت که می خواهد ولايت خدا و پيامبر (ص) و مومنان را برگزيند، آيا مراد ولايت همه مومنان است يا بعض آنها؟ آيه دارای قيد است و ولايت عموم را بيان نمی کند. حال مصداق آن بعض چه کسانی هست؟ روايات انفاق مصداق آن را بيان می کند.

نکته ديگر اينکه اگر اين دو واقعه يعنی جريان عباده بن صامت و انفاق اميرالمومنين (ع) در يک زمان رخ داده باشد، آيه يک نزول بيشتر نداشته است که مربوط به هر دو جريان است، اما اگر اين دو واقعه در دو زمان بوده باشد در اين صورت بايد گفت که آيه دو مرتبه نازل شده است. مساله نزول مکرر برخی آيات نيز بالاجماع مورد قبول فريقين است.[5]

فخر رازی در کتاب «مفاتيح الغيب»، بعد از نقل روايات شان نزول گفته است: اکثر مفسرين معتقدند که آيه در مورد عموم نازل شده است و بر عموم دلالت دارد.[6]

فخر الدين رازی در اينجا خلط کرده ميان اينکه اکثر مفسرين قائل به عموم هستند با اينکه حکم آن را عام می دانند. يک وقت می گوييم اکثر مفسرين نزول آيه را برای عموم می دانند، و يک وقت می گوييم حکم بيان شده در آيه عمومی است. اين دو با هم خيلی فرق می کند. آنچه اکثر مفسرين گفته اند اين است که حکم در آيه عمومی است و همه مومنان را شامل می شود. آنان نگفته اند آيه بر عموم نازل شده است، بلکه برعکس همان طور که آلوسی نيز گفته است: اکثر مفسرين معتقدند که نزول آيه در خصوص علی (ع) بوده است. بله از آنجا که اهل سنت ولايت در آيه را به معنای نصرت و محب می دانند و اين دو جنبه عموميت دارد، گفته اند هر چند آيه در مورد خاص نازل شده است اما مورد مخصص نيست و حکم در آيه عموميت دارد. اما چون ما ولايت در آيه را به معنای ولايت زعامت می دانيم معتقديم که هم نزول آيه و هم حکم آن خاص است. بنابراين فخر الدين رازی در اينجا خلط کرده است ميان اينکه اکثر مفسرين حکم در آيه را عام می دانند با اينکه نزول آن عام است .

ادامه بحث انشاء الله در جلسه آينده بيان می شود.