موضوع: آيه مودت و دلالت آن بر لزوم پيروی از اهل بيت(ع)

ادامه بررسی روايات مربوط به آيه مودت

در بررسی آيه «مودت فی القربی» به بيان ديدگاه عالمان و مفسران اهل سنت در اين باره پرداختيم و سخن پنج نفر از آنان را بيان کرديم. اکنون به بررسی ديدگاه برخی ديگر از مفسران اهل سنت در اين باره می پردازيم.

6. ابن کثير (774هـ)

شيوه وی در تفسير خويش که با عنوان «تفسير قرآن العظيم» منتشر شده، علاوه بر نقل روايات، بررسی سندی و دلالی آنان نيز هست. وی معاصر با ابن تيميه بوده و گرايش سلفی دارد اما نسبت به او موضعی معتدل تری دارد. اقوالی که وی درباره آيه مودت بيان می کند از اين قرار است:

1. مخاطب آيه قريش هستند و مراد از مودت در آيه مودت نسبت به خود پيامبر است. از ابن عباس نقل شده است که گفت: «عَجِلْتَ إِنَّ النَّبِی صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَمْ يَكُنْ بَطْنٌ مِنْ قُرَيْشٍ إِلَّا كَانَ لَهُ فِيهِمْ قَرَابَةٌ، فَقَالَ: إِلَّا أَنْ تَصِلُوا مَا بَيْنِی وَبَيْنَكُمْ مِنَ الْقَرَابَةِ»[1] : هيچ طائفه ای از قريش نبود مگر اينکه با پيامبر يک نوع خويشاوندی داشت و حضرت به آنان فرمود: اگر دعوت مرا نمی پذيريد لااقل رابطه خويشاوندی که ميان من و شما است را نگاه داريد و مرا اذيت نکنيد.

وی می گويد: «وَ بِهِ قَالَ مُجَاهِدٌ، وَعِكْرِمَةُ، وَ قَتَادَةُ، وَ السُّدِّی، و َأَبُو مَالِكٍ، وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ زَيْدِ بْنِ أَسْلَمَ، وَ غَيْرُهُمْ.»

2. مودت در آيه به معنای مودت الله است (الف و لام در الموده بدل از مضاف اليه است). در روايت ديگری از ابن عباس چنين آمده است: «عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ؛ أَنَّ النَّبِی صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: "لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَى مَا آتَيْتُكُمْ مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى أَجْرًا، إِلَّا أَنْ تُوَادوا اللَّهَ، وَأَنْ تَقَرَّبُوا إِلَيْهِ بِطَاعَتِهِ». طبق اين قول معنای آيه اين می شود که پيامبر اکرم (ص) می فرمايد: من از شما چيزی نمی خواهم جز اينکه خداوند را دوست بداريد و کارهای نيک انجام دهد تا به اين وسيله به او تقرب جوييد. ابن کثير سپس می گويد: «وَ هَكَذَا رَوَى قَتَادَةُ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِی، مِثْلَهُ.»

3. قول سوم که بخاری و غير او حکايت کرده اند، روايت سعيد بن جبير است که طبق آن پيامبر اکرم (ص) فرموده است: اقربای مرا دوست بداريد و به آن ها احسان و نيکی کنيد. ابن کثير به عنوان مستند اين قول چند روايت را نقل می کند. از جمله روايت مربوط به امام زين العابدين(ع) در هنگام ورود اسراء به شام است که امام به مرد شامی فرمود: آيا آيه مودت را خوانده ای؟ اين آيه در حق ما نازل شده است.

ابن کثير بعد از نقل اين روايت نقدی بر آن وارد نمی کند و می گويد: از تابعين عمر بن شعيب هم قول را نقل کرده است.

روايت ديگر از ابن عباس درباره جريان انصار است که آنان به خدمات خود نسبت به دين فخر می ورزيدند تا سخن به گوش پيامبر اکرم (ص) رسيد. آن حضرت حاضر شدند و خدمات اسلام به آنها و خدمات آنها به اسلام را بيان کردند. آنان خواستند اموال خود را در اختيار پيامبر قرار دهند اما آيه نازل شد و فرمود: ای پيامبر به آنها بگو: من از شما اجر و مزدی نمی خواهم جز اينکه نسبت به اقربای من محبت و مودت داشته باشيد.

ابن کثير دو وجه ضعف برای اين روايت بيان می کند: يکی وجود زيد بن ابی زياد است که ضعيف است و ديگر اينکه طبق اين روايت بايد آيه در مدينه نازل شده باشد در حالی که سوره شوری، مکی است.

ابن کثير در ادامه روايت ديگری از ابن عباس نقل می کند که در آن آمده است: «عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ: «قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى» قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ، مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ أَمَرَ اللَّهُ بِمَوَدَّتِهِمْ؟ قَالَ: «علی و فَاطِمَةُ وَ وَلَدُهَا، عَلَيْهِمُ السَّلَامُ»». وی می گويد اما اين روايت ضعيف است زيرا اولا فرد مجهولی در سند آن با اين تعبير آمده است: «حدثنا رجل مسماه» و نام وی برده نشده است؛ ثانيا در راويان حديث، نام حسين اشقر آمده است که فردی شيعی و داغ و حزب اللهی بوده است و سخن او قابل شنيدن نيست؛ و ثالثا بايد طبق اين نقل، آيه مربوط به مدينه باشد زيرا حضرت علی (ع) و حضرت زهرا(س) هنوز در مکه ازدواج نکرده و فرزندی نداشتند، در حالی که سوره شوری مکی است.

ابن کثير در نظر نهايی، قول ابن عباس را برگزيده و می گويد: مراد از آيه مودت خود پيامبر است. البته ما منکر احترام به اهل بيت و اينکه پيامبر توصيه فراوان نسبت به آنها نموده است نيستم، زيرا آنها ذريه ی طاهر از شريف ترين بيت هستند که همتايی در زمين ندارد. «والحق تفسير الآية بِمَا فَسَّرَهَا بِهِ الْإِمَامُ حَبرُ الْأُمَّةِ، وَتُرْجُمَانُ الْقُرْآنِ، عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ، كَمَا رَوَاهُ عَنْهُ الْبُخَارِی وَلَا تُنْكَرُ الْوَصَاةُ بِأَهْلِ الْبَيْتِ، وَالْأَمْرُ بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِمْ، وَاحْتِرَامِهِمْ وَإِكْرَامِهِمْ، فَإِنَّهُمْ مِنْ ذُرِّيَّةٍ طَاهِرَةٍ، مِنْ أَشْرَفِ بَيْتٍ وُجِدَ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ، فَخْرًا وَحَسَبًا وَنَسَبًا، وَلَا سِيَّمَا إِذَا كَانُوا مُتَّبِعِينَ لِلسُّنَّةِ النَّبَوِيَّةِ الصَّحِيحَةِ الْوَاضِحَةِ الْجَلِيَّةِ، كَمَا كَانَ عَلَيْهِ سَلَفُهُمْ، كَالْعَبَّاسِ وَبَنِيهِ، وَعَلِی وَأَهْلِ بَيْتِهِ وَذُرِّيَّتِهِ، رَضِی الله عنهم أجمعين». وی در ادامه نيز به ذکر روايات فراوانی درباره محبت به اهل بيت (ع) می پردازد.[2]

7. جلال الدين سيوطی (911 هـ)

وی در ذيل آيه، روايات را بدون نظم و دسته بندی نقل کرده است که در مجموع همان سه قول ابن کثير را آورده است. وی درباره قول سوم ابن کثير که مراد از آيه را اهل بيت می داند چند مويد ذکر می کند که از اين قرار است:

1. روايت ابن عباس درباره جريان انصار که بيان شد؛

2. روايت سعيد بن جبير درباره ماجرای انصار که گفتند: پيامبر در باره ما متحمل سختی های فراوانی شده است و اکنون خانه ايشان مراجعات فراوانی دارد لذا تصميم گرفتند برای ايشان اموالی جمع کنند تا در اختيار ايشان قرار دهند اما آيه شريفه مودت نازل شد و فرمود اجری از شما نمی خواهم.

3. روايت مجاهد از ابن عباس که گفت: « من طَرِيق مُجَاهِد عَن ابْن عَبَّاس رَضِی الله عَنْهُمَا قَالَ: قَالَ رَسُول الله صلى الله عَلَيْهِ وَسلم «لَا أَسأَلكُم عَلَيْهِ أجرا إِلَّا الْمَوَدَّة فِی الْقُرْبَى» أَن تحفظونی فِی أهل بَيْتِی و تودّوهم بِی».

4. روايت سعيد بن جبير از ابن عباس: « من طَرِيق سعيد بن جُبَير عَن ابْن عَبَّاس قَالَ: لما نزلت هَذِه الْآيَة «قل لَا أَسأَلكُم عَلَيْهِ أجرا إِلَّا الْمَوَدَّة فِی الْقُرْبَى» قَالُوا: يَا رَسُول الله من قرابتك هَؤُلَاءِ الَّذين وَجَبت مَوَدَّتهمْ قَالَ: عَلی وَ فَاطِمَة و ولداها». سيوطی نيز سند اين روايت را ضعيف دانسته اما علت آن را ذکر نمی کند.

5. روايت ابن ديلم راجع به جريان امام زين العابدين (ع) .

سيوطی بعد از نقل اين مويدات، روايات بسياری را نيز نقل می کند که بيان گر وجوب مودت نسبت به اهل بيت است. وی در اينجا اظهار نظری نکرده و از کلام وی استظهاری هم نمی توان کرد.[3]

8. سيد محمود آلوسی (1270) .

وی در تفسير «روح المعانی» به اين مطلب پرداخته و چهار قول را نقل می کند. سه تای آن ها همان است که از ابن کثير نقل شد. قول چهارم می گويد که مراد از آيه توجه به صله رحم و مودت مومنان نسبت به نزديکان خود است.

اولين قولی که آلوسی بيان می کند همان اولين قول ابن کثير است که مراد از مودت در آيه را مربوط به خود پيامبر می داند.[4]

درباره قول دوم می گويد: « وذهب جماعة إلى أن المعنى لا أطلب منكم أجرا إلا محبتكم أهل بيتی وقرابتی. وفی البحر أنه قول ابن جبير والسدی وعمرو بن شعيب، وفِی عليه للظرفية المجازية».

آلوسی بعد از بيان اين قول می گويد در اينکه مراد از اهل بيت در آيه عام است يا خاص دو قول بيان شده است. وی بر ديدگاه خاص، رواياتی را بيان می کند که از جمله همان روايت ابن عباس است. اما وی سند آن را ضعيف دانسته و می گويد ابن حجر عسقلانی نيز آن را ضعيف شمرده است. اگر اين روايت صحيح می بود با روايتی که مراد از مودت را، مودت خود پيامبر می داند در تعارض است.

روايت ديگری که وی در تاييد اين قول نقل می کند روايتی از امام علی (ع) است که در آن آمده است: «و روى ذاذان عن علی كرم الله تعالى وجهه قال: فينا فی آل حم آية لا يحفظ مودتنا إلا مؤمن ثم قرأ هذه الآية». کميت شاعر نيز در شعر خويش به اين مطلب اشاره کرده است آنجا که می گويد:

«وجدنا لكم فی آل حم آية ... تأولها منا تقی ومعرب»

آلوسی نيز در اين باره نظری نمی دهد و می گويد محبت نسبت به اهل بيت هر گونه که باشند واجب است، زيرا انتساب به پيامبر دارند. البته قرابت نسبت به ايشان متفاوت است و لذا محبت نسبت به علويون نسبت به عباسيون بايد بيشتر باشد. در صورتی که اهل بيت در آيه را خاص نيز بدانيم باز ميان آنها تفاوت است و اين تفاوت به اعتبارات و جهات بر می گردد.

وی همچنين می گويد: در اينجا مودت قلبی نيز کافی نيست بلکه بايد آن مودت همراه با تعظيم باشد، زيرا محبت قلبی در مقام عمل تجلی پيدا می کند. وی سپس می گويد: «وقد تهاون كثير من الناس بذلك حتى عدوا من الرفض السلوك فی هاتيك المسالك. وأنا أقول قول الشافعی الشافی العی:

يا راكبا قف بالمحصب من منى .. واهتف بساكن خيفها والناهض

سحرا إذا فاض الحجيج إلى منى ... فيضا كملتطم الفرات الفائض

إن كان رفضا حب آل محمد ... فليشهد الثقلان أنی رافضی»

وی در نهايت می گويد جمهور قول اول را برگزيده اند. البته وی نظر خود را بيان نمی کند اما از مجموع کلام چنين بر می آيد که خود وی نيز قول اول را برگزيده است.[5]

9. احمد مصطفی مراغی مصری (1370 هـ)

وی در عصر خودش شيخ الازهر مصر بوده و تفسيری کامل بر قرآن کريم نوشته است. او بر خلاف ساير مفسرين در باره معنای آيه، ابتدا قول حسن بصری را نقل می کند که مراد آيه را مودت خداوند و اطاعت او می داند. « لا أسالكم على تبليغ ما أبلغكم به من هذا لدين القويم نقعا منكم فى دنياى ، لكن أسألكم أن تودوا الله ورسوله فى تقربكم إليه بالطاعة والعمل الصالح ، قاله الحسن البصری ، ويدخل فى ذلك مودة النبی صلّى الله عليه وسلّم ومودة قرابته ومودة ذوى القربى من المسلمين»[6] وی می گويد: اين قول، دو قول ديگر را پوشش می دهد که يکی قائل به مودت نسبت به اهل پيامبر است و ديگری مربوط به مودت مومنين نسبت به اقربای خود آنها است. وجه آن نيز اين است که هر کس بخواهد تقرب به خداوند پيدا کند از راه کمالات و دستورات الهی ممکن است و يکی از اين دستورات، مودت اهل بيت و مودت اقربای مسلمين است.

قول ديگری که وی درباره آيه بيان می کند، قول به مودت پيامبر است. وی نيز در اين باره نظری نداده است.

جمع بندی

1. اکثر مفسران اهل سنت قول اول که از ابن عباس نقل شده و مخاطب آيه را قريش و مودت را نسبت به خود پيامبر می داند برگزيده اند.

2. روايت ابن عباس که در آن از پيامبر اکرم (ص) سوال شد مراد از اقربای شما کيست، از چند جهت مورد اشکال واقع شده است:

الف) يکی اينکه عبارت «حدثنا رجل مسماه» آمده و راوی آن مشخص نيست؛

ب) ديگر اينکه حسين اشقر، شيعی داغ است و لذا سخن آن قابل پذيرش نيست؛

ج) تعارض اين روايت با روايت ديگری که از ابن عباس در بخاری آمده است؛

د) سوره شوری مکی است در حالی که مورد روايت مربوط به مدينه است و لذا با سياق آيات اين سوره سازگار نيست.

ادامه بحث انشاء الله در جلسه آينده پيگيری می شود .