< فهرست دروس

درس امامت - کتاب المراجعات - استاد ربانی

94/12/19

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: بررسی حديث سفينه در مراجعه هشتم کتاب المراجعات

حديث سفينه دليل ديگری بر لزوم پيروی از مذهب اهل بيت(ع)

مرحوم علامه شرف الدين عاملی در مقام اثبات لزوم پيروی از مذهب اهل بيت (ع) دلايلی را ذکر می فرمايند که از جمله آنها حديث ثقلين و حديث سفينه است. ايشان اين مطلب را در پاسخ به سوال شيخ سليم بشری که گفته بود «چرا شما از مذهب اهل بيت (ع) پيروی کرده و از ساير مذاهب رو برگردانده ايد»، ايراد نمودند. در جلسات گذشته حديث ثقلين بيان شد. در مورد حديث سفينه نيز از جهت متن و سند آن نکاتی بيان و گفته شد: اين حديث با نقل های متعددی آمده اما اختلافی که در عبارت های آن آمده اندک است به گونه ای که تاثيری در معنا و دلالت آن ندارد. معنای اصلی اين حديث آن است که پيامبر اکرم (ص)‌ اهل بيت خويش را به کشتی حضرت نوح(ع) تشبيه نمودند که هر کس بر آن سوار شد از طوفان نجات يافت و هر کس از آن رو برگرداند و تخلف کرد هلاک شد و از بين رفت.

بررسی حديث سفينه از نظر سند

1. گفته شد اين حديث اولا از 11 نفر از صحابه و 27 نفر از تابعين و شمار زيادی از علمای اسلامی در قرون مختلف نقل شده است و به همين خاطر در رديف احاديث متواتر قرار می گيرد. بعضی از علمای شاخص اهل سنت روايت هايی را به عنوان متواتر توصيف کرده اند که تعدادشان از نظر طبقه اول، کمتر از ده نفر بوده است، مانند حديث عمار که پيامبر در مورد وی فرمود: «تقتله الفئه الباغيه». اين حديث را عمار بن ياسر، عثمان بن عفان، ابن مسعود، حذيفه بن يمان و ابن عباس و بعضی ديگر نقل کرده اند که در نهايت به 7 الی 8 نفر می رسد. ابن حجر عسقلانی اين حديث را متواتر دانسته است.[1] يا ابن حجر مکی حديثی که مربوط به صلاه ابی بکر است را از 8 نفر از صحابی نقل کرده و متواتر دانسته است.[2] ابن حزم اندلسی نيز حديث «الائمه من قريش» را از 6 نفر از صحابه نقل کرده و به عنوان حديث متواتر از آن ياد کرده است.[3]

2. نکته دوم درباره سند حديث، اذعان برخی از علمای شاخص اهل حديث به صحت آن است. از جمله حاکم نيشابوری در «المستدرک علی الصحيحين»[4] به دو طريق اين روايت را نقل و آن را معتبر دانسته است. نقل اول که در کتاب «المراجعات»[5] نيز آمده چنين است: « ألا إن مثل أهل بيتی فيكم مثل سفينة نوح، من ركبها نجا و من تخلّف عنها غرق‌». در نقل دوم علاوه بر تشبيه اهل بيت (ع) به کشتی نوح، تشبيه به باب حطه نيز آمده است: « و إنما مثل أهل بيتی فيكم مثل باب حطة فی بنی إسرائيل من دخله غفر له‌». حاکم بعد از اين دو نقل تصريح کرده که اين حديث صحيح است و شرط مسلم را دارد.

از ديگر کسانی که تصريح به صحت حديث کرده اند: عيدروس يمنی در «العقد النبوی»؛ احمدزينی دحلان در «الفضل المبين»؛ کافی تونسی در «السيف اليمانی المسلول» است.[6]

3. دليل ديگر صحت اين حديث قاعده ای است که به جهت طرق مختلف آن جاری می شود. طبق اين قاعده ی پذيرفته شده هرگاه طرق حديثی زياد باشد، هر چند برخی نقل های آن ضعيف باشد اما همديگر را تقويت کرده و به عنوان حديث حسن و معتبر شناخته می شود. از جمله کسانی که به کثرت طرق حديث اذعان کرده و تصريح کرده اند: برخی از طرق حديث، تقويت کننده برخی ديگر است عبارتند از: حافظ سخاوی در «استجلاب ارتقاء الغرف»[7] ، ابن حجر هيتمی صاحب «الصواعق المحرقه»[8] و السمهودی مصری در «جواهر العقدين»[9] و ولی الله لکهنوی در «مرآة المومنين».[10]

4. دليل ديگر بر اعتبار اين حديث ذکر آن در کتبی است که نويسندگان آن از علمای اهل سنت ملتزم شده اند که در کتب خويش جز حديث صحيح را نقل نکنند. از جمله محمد بن جرير طبری در «تهذيب الاثار» و ميرزا معتمد خان در «نُزل الابرار» است.[11]

 

اشکال ابن تيميه بر حديث سفينه و نقد آن

با توجه به آنچه گفته شد روشن گرديد که حديث سفينه از نظر اعتبار سندی جای شک و شبهه ای ندارد. با اين حال ابن تيميه در «منهاج السنه» در نقد کلام مرحوم علامه حلی در «منهاج الکرامه» که حديث سفينه را به عنوان دليلی بر امامت اميرالمومنين(ع) آورده، می گويد: «و اما قوله «مثل اهل بيتی مثل سفينه نوح» فهذا لا يعرف له إسناد أصلا صحيح و لا ضعيف، و لا هو فی شی‌ء من كتب الحديث التی يعتمد عليها، و إن كان قد رواه من يروی أمثاله من حطاب الليل الذين يروون الموضوعات فهذا مما يزيده وهنا و ضعفا»[12] برای اين حديث سند صحيحی شناخته نشده و در هيچ يک از کتب حديثی که قابل اعتماد است نيامده است. کسانی که امثال اين روايت ها را نقل کرده اند حطاب الليل هستند يعنی مانند کسانی هستند که شب هنگام در بيابان به دنبال جمع آوری هيزم می روند. اين گونه راويان باعث وهن بيشتر حديث می شود.

ارزيابی و نقد

سبک ادبيات ابن تيميه اين است که معمولا واضحات را حاشا کرده و انکار می کند و گاه که عنان از کف اش خارج شده شروع به فحاشی می کند. حتی بعضی از علمای شاخص اهل سنت نيز اوقاتشان نسبت به شيوه برخورد وی با مخالفان تلخ شده است. ابن حجر عسقلانی می گويد: نبايد انسان چشم خود را بر واقعيات بسته و به خاطر مخالف با ديگران همچون رافضه، مسلمات را نيز انکار کند. اين شيوه وی باعث شده حديث انفاق حضرت اميرالمومنين (ع) در نماز که ذيل آيه شريفه ولايت آمده، را از موضوعات بداند، در حالی که اين حديث از احاديث روشن و مسلم نزد اهل سنت است.

ابن تيميه حديث سفينه را صرفا حاشا کرده و درباره آن بحثی نکرده است. اين سبکِ بحث کردن ارزش علمی ندارد و لذا سخن قابل بحثی نيست. با اين حال از وی سوال می کنيم آيا کتب افرادی مانند احمد بن حنبل که حديث سفينه را نقل کرده اند معتبر نيست؟ آيا طبرانی که اين حديث را در هر سه معجم خود (معجم صغير و اوسط و کبير) آورده، کتب وی از کتب معتبره نيست؟ و يا حاکم نيشابوری که آن را در مستدرک خويش آورده و بسياری از احاديث وی را ذهبی پذيرفته، کتاب معتبری نيست؟ باز سوال می کنيم آيا علمايی مانند ابونعيم اصفهانی و خطيب بغدادی که اين حديث را نقل کرده اند حطاب الليل هستند؟ اگر اين افراد و کتاب ها غير معتبر باشد، ديگر اصل مذهب شما زير سوال می رود.

 

اشکال ناصرالدين آلبانی بر حديث سفينه و نقد آن

اشکال ديگری بر حديث سفينه از سوی ناصردالدين آلبانی که از وهابيون معاصر بوده و کتاب های متعددی مانند «سلسله الاحاديث الصحيحه» و «سلسله الاحاديث الضعيفه» نگاشته، ايراد شده است. وی می گويد: حديث سفينه هر چند طرقش متعدد است اما قاعده «يقوی بعضها بعضا» در مورد آن جاری نيست. وی از کسانی است که اين قاعده را پذيرفته و در مورد حديث ثقلين به کار برده است. در سفری که به يکی از کشورهای عربی داشته، يکی از علمای اهل سنت نامه ای به وی می نويسد و در آن نقدهايی بر حديث ثقلين می آورد. وی در جواب آن نامه می گويد: شما در علم حديث پختگی لازم را نداری و اگر راز و رمز محدثان را می دانستی درباره حديث ثقلين اين حرفها را نمی زدی. وی سپس گفته است: اين يک قاعده است که اگر حديثی طرق مختلف داشته باشد هر چند برخی از آن طريق ها ضعيف باشد اما بعضی، بعضی ديگر را تقويت می کند. اما با اين حال وی اين قاعده در مورد حديث سفينه جاری نمی داند.

ارزيابی و نقد

چند نکته در ارزيابی اين اشکال قابل توجه است:

1. وی در بين طرق متعددی که حديث سفينه دارد، تنها در مورد 8 الی 9 تای آن بحث کرده، در حالی که اگر می خواست طرق حديث را نقادی سندی کند بايد مابقی را نيز بررسی می کرد.

2. راويانی که وی در اين چند طريق ضعيف دانسته، دارای ضعفی که باعث کنار گذاشتن حديث باشد نيستند. طبق مبنايی که خود وی نيز پذيرفته، ضعف راوی آنگاه قدح وی به شمار می آيد که يا راوی از جهت حافظه ضعيف باشد و يا منشا ضعف وی اتهام در دين و صداقت وی باشد. اما اگر منشا ضعف وی اينها نباشد مانند اينکه متهم به تدليس باشد و يا مذهب وی را نپذيرفته باشند، اگر طرق حديث متعدد باشد اين ضعف ها خللی به اعتبار حديث نمی زند.

3. وی با همين قاعده بسياری از روايات را صحيح يا حسن دانسته در حالی که برخی از راويان آنها همان کسانی هستند که در حديث سفينه آمده است، و اين يک بام دو هوا است. بنابراين شيوه ای که وی در حديث سفينه پيش گرفته نه با مبنای و نه رفتار وی سازگار است.

4. يکی از راويانی که وی ضعيف دانسته، عطيه عوفی کوفی است که از ابوسعيد خدری نقل روايت کرده است.[13]

عطيه يکی از مشاهير تابعين و پيرو مذهب تشيع است. بعضی از اهل سنت وی را مدح و برخی ديگر قدح نموده اند. از مادحين می توان از افرادی همچون هيثمی در «مجمع الزوائد»، ابن سعد، ابن حبان، يحيی بن معين و ابن حجر ياد کرد. ابن حجر با تعبير صلوح از وی ياد کرده است.

کسانی نيز که وی را جرح نموده وجه آن را سه چيز دانسته اند: مدلس بودن، شيعه بودن و روايت کردن احاديث منکر. در مورد وجه اول گفته شده محمد بن صاحب کلبی نقل کرده که عطيه به من گفت: من احاديث تو را با کنيه ابوسعيد نقل می کنم. يعنی با اين کار ذهن مردم منحرف شده و به به شخص ديگری منتقل می شود. اين در حالی است که صاحب کلبی خود متهم به کذب است، پس چگونه می توان سخن وی را قبول کرد!

ثانيا اگر فرض کنيم نسبت تدليس درست باشد باز باعث خروج وی از گردونه رويان نمی شود، زيرا به افراد ديگری همين نسبت تدليس داده شده اما اين امر باعث نشده شخصيت روايی آنها زير سوال برود و از اعتماد بيافتد، مانند سفيان ثوری و مروان بن معاويه فزاری است که متهم به تدليس شده اند. علاوه بر اينکه روايت عطيه از طرق مختلفی نقل شده است .

در مورد مذهب تشيع وی نيز اين امر خود به خود قدحی به شمار نمی رود. نقل شده که به ابوعبدالله ذهبی گفته شد فلان راوی چون شيعه است بايد کنار گذاشته شود، وی گفت: اگر بخواهيم به خاطر شيعه بودن راوی آن روايات را کنار بگذاريم، بايد بسياری از احاديث صحيحين را کنار بگذاريم.

در مراجعه 15 کتاب «المراجعات» شيخ سليم همين اشکال را بر علامه شرف الدين می کند و می گويد: «لكنك لمّا ذكرت احتجاج أهل السنّة برجال الشيعة أجملت الكلام، و لم تفصل القول فی ذلك، و كان الأولى أن تذكر أولئك الرجال بأسمائهم، و تأتی بنصوص أهل السنّة على كل من تشيعهم و الاحتجاج بهم، فهل لك الآن أن تأتی بذلك، لتتّضح أعلام الحق، و تشرق أنوار اليقين، و السلام[14] شما توضيح ندادی که چگونه علمای اهل سنت به رجال شيعه احتجاج می کنند و اين مطلب را برای ما باز نکردی. بهتر است که آن رجال شيعه که مورد اعتماد اهل سنت هستند را نام بری.

مرحوم شرف الدين در جواب اين نامه می فرمايد: « نعم، آتيك- فی هذه العجالة- بما أمرت، مقتصرا على ثلّة ممّن شدّت إليهم الرحال، و امتدّت نحوهم الأعناق، على شرط أن لا أكلف بالاستقصاء فإنه مما يضيق عنه الوسع فی هذا الإملاء، و إليك أسماءهم و أسماء آبائهم مرتبة على حروف الهجاء» اين پيشنهاد شما را در اين فرصت کوتاه انجام می دهم و از آن علمايی که به خدمت آنها می رفتند تا علم و حديث از آنها کسب کنند و گردن ها به سوی آنها ميل پيدا می کرد، برای تو بازگو می کنم، البته به شرط آنکه مرا به استقصای همه آنها تکليف نکنی زيرا در اين مجال چنين فرصتی ندارم. اکنون اسامی آنها را طبق حروف الفبا به همراه نام پدر آنها برای تو بازگو می کنم.

سپس مرحوم علامه نام 100 نفر از اين راويان حديث شيعه را نام می برند. اولين نفر آنها ابان بن تغلب است . وی درباره ايشان می فرمايد: « أبان بن تغلب، بن رباح القارئ الكوفی، ترجمه الذهبی فی ميزانه فقال: «أبان بن تغلب م عو» الكوفی شيعی جلد، لكنه صدوق فلنا صدقه، و عليه بدعته» ذهبی درباره وی گفته است که او يکی از شيعيان حزب اللهی و سرسخت است اما راستگو است و ما به صدق وی کار داريم و شيعه بودن وی مربوط به خودش است. «(قال): و قد وثقه أحمد بن حنبل، و ابن معين، و أبو حاتم.» ابوحاتم با اينکه از کسانی است که در پذيرش افراد خيلی سخت گير است با اين حال وی را مدح کرده است «و أورده ابن عدی و قال: كان غاليا فی التشيع. و قال السعدی: زائغ مجاهر ... إلى آخر ما حكاه الذهبی عنهم فی أحواله»[15] .

آخرين نفری نيز که مرحوم علامه ذکر می کنند ابو عبدالله جدلی است. در باره وی می فرمايد: « ذكره الذهبی فی الكنى، و وضع على عنوانه (دت) إشارة إلى أنه من رجال أبی داود و الترمذی فی صحيحيهما، ثم وصفه، بأنه شيعی بغيض، و نقل عن الجوزجانی القول: بأنه كان صاحب راية المختار، و نقل عن أحمد توثيقه و عدّه الشهرستانی من رجال الشيعة فی كتاب الملل و النحل و ذكره ابن قتيبة فی غالية الرافضة من معارفه، و دونك حديثه فی صحيحی الترمذی و أبی داود و سائر مسانيد السنّة، و ذكره ابن سعد فی طبقاته فقال: كان شديد التشيّع، و يزعمون أنه كان على شرطة المختار» ذهبی در باره وی گفته است: وی از رجال ابی داورد و ترمذی است و از شيعيان سرسخت است. او از پرچم داران قيام مختار بوده و احمد بن حنبل نيز وی را توثيق کرده است.

بعد مرحوم علامه می فرمايد « ألا و هم رجال الشيعة من الصحابة رضی اللّه عنهم أجمعين، و قد أوقفناكم على أسمائهم الكريمة فی آخر فصولنا المهمة، و فی التابعين ممّن يحتجّ بهم من إثبات الشيعة، كل ثقة حافظ ضابط متقن حجّة، كالذين استشهدوا فی سبيل اللّه نصرة لأمير المؤمنين أيام الجمل الأصغر». مرحوم علامه در کتاب ديگرشان به نام «فصول مهمه فی تعريف الامه» اين رجال را بيان فرموده است. اين کتاب، يکی از آثار ارزشمند مرحوم علامه است. اثر ديگر ايشان کتاب «الکلمه الغراء فی تفضيل الزهراء(س)» و نيز کتاب «الاجتهاد و النص» است. آقای شيخ نجم الدين طبسی از فضلای معاصر نيز کتابی با نام «رجال الشيعه فی صحاح السنه» نوشته اند و در آن رجال شيعه که در صحاح اهل سنه از آنها حديث نقل شده را ذکر کرده اند.

اشکال سومی که بر عطيه عوفی گرفته شده اين است که وی احاديث منکر را نقل کرده است. آنان حديثی که در آن غلو شده و يا کرامتی از معصومين نقل شده را حديث منکر و غير قابل قبول می دانند زيرا بر خلاف مشهور علما می باشد. آنان بر همين قاعده بر اساس ذهن خودشان به برخی نسبت غلو داده اند. در ميان عالمان ما نيز برخی بر اساس مقياس خودشان به برخی نسبت غلو داده اند در حالی که بزرگانی مانند شيخ مفيد آن را نپذيرفته اند. شيخ مفيد می فرمايد: به قميون نسبت غلو داده اند زيرا معتقد بودند امام، اهل اجتهاد نيست بلکه معصوم است. و يا محمد بن سنان نوعا رمی به غلو شده است زيرا وی نوعا کراماتی از معصومين نقل می کند و به همين خاطر مورد اين اتهام قرار گرفته است.[16]

محقق منصف کسی است که رويه اش در مواجه با اموری که به نفع او و يا ضرر او است تغييری نکند و يک بام و دو هوا نباشد. آقای آلبانی حديث «إن أهل درجات العلی يراهم من أسفل منهم کما يری الکوکب الطالع فی الافق من آفاق السماء و انا ابابکر و عمر منهم» در بهشت عده ای در مراتب بالا هستند و درجات پايين را می بينند همان طور که ستاره ها در افق آسمان برای ما مشهود هستند و از جمله آنها ابوبکر و عمر است. وی با اينکه در رجال اين حديث، عطيه از ابوسعيد نقل کرده اما آن را قدح نکرده است. گويا در اين حديث عطيه فرد خوبی بوده و تدليس و امور ديگر در مورد او مطرح نيست.

وی سپس حديث ابن عباس را به دليل اينکه حسن بن ابی جعفر در طريق نقل آن آمده رد کرده است که انشاء الله در جلسه آينده اين مساله را پيگيری می کنيم.


[1] تهذیب التهذیب، ابن حجر عسقلانی، ج6، ص13، شماره 4987.
[2] الصواعق المحرقه، ابن حجر مکی، ص32، باب اول، فصل سوم.
[3] الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ابن حزم، ج4، ص89.
[4] المتسدرک، حاکم نیشابوری، ج2، ص343.
[6] ر.ک نفحات الازهار، آیت الله میلانی، ج4. و تشیید المراجعات، آیت الله میلانی، ج1، ص133
[7] استجلاب ارتقاء الغرف، حافظ سخاوی، ج2، ص482.
[8] الصواعق المحرقه، ابن حجر هیتمی، ص445و 446.
[9] جواهر العقدین، سمهودی مصری، ص359.
[10] عبقات الانوار، میر حامد حسین هندی، ج33، ص918.
[11] ر.ک عبقات الانوار، میر حامد حسین، ‌ج23، ص920.
[12] منهاج السنه، ابن تیمیه، ج7، ص215.
[13] سلسله الاحادیث الضعیفه، ناصرالدین آلبانی، ج10، ص5، ط: ریاض، دارالمعارف.
[16] ر.ک مجله علمی پژوهشی کلام اسلامی، ش 84، ص95 – 127، ط: موسسه امام صادق(ع).

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo