درس کلام استاد ربانی

موضوع: بررسي علم كلام - كلام جديد ، منابع مطالعاتي

این کتاب دو ترجمه دارد یک ترجمه که توسط اقای بهاء الدین خرمشاهی انجام شد وموسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی آن را چاپ کرده است .همانطور که از نام کتاب مشخص است موضوع مباحث این کتاب برهانها یا دلایلی است که در طول تاریخ الهیات مسیحی بر وجود خداوند اقامه شده است در این کتاب این برهانها مورد نقد وارزیابی قرار گرفته است با این توضیح که مباحث این کتاب در واقع بخشی از دایره المعارف فلسفه ی پل ادواردز است ویک جلد ا زان دایره المعارف این مباحث است که این قسمت را در آورده اند وترجمه وچاپ کرده اند .

در این کتاب برهانهای مختلف آمده است آن پنج برهان معروف اکوییناس که در قرون وسطی در مسیحیت مطرح کرده بود شامل برهان جهان شناختی یا برهان امکان ووجوب ،برهان حدوث ، برهان علیت ، برهان نظم یا اتقان صنع، وبرهان حرکت است این پنج برهان است که توسط اقای آکوییناس در قرن 18 میلادی مطرح شده است وبعدا در الیهیات مسیحی پیوسته مطرح بوده است ودر این کتاب مورد ارزیابی ئنقادی واقع شده است همچنین برهانهای دیگری که بعدها در الهیات مطرح شده است مثل برهان وجودی آنسلم قدیس که بعد ا زآقای آکوییناس توسط دکارت و...مورد بازنگری قرار گرفته است .

یک برهان دیگر به نام برهان اخلاقی یا برهانهای اخلاقی هم وجود دارد که فرد شاخص در این مورد اقای کانت است او این منهج یا این دلیل را برای اثبات وجود خداوند پیشنهاد کرده است تقریر های دیگری هم از آن ،در این کتاب ارائه شده است .

یک دسته برهانهایی هست که جدیدا مطرح شده که مبتنی بر تجربه دینی است که در این کتاب مورد بحث قرار گرفته است ویک عنوان هم هست که جمع قرائن وشواهد است که طریق وراهی است قرائن وشواهد گوناگونی بر وجود خداوند است .

پس این کتاب محورش ،مباحثی است که مربوط به اثبات وجود باری تعالی است که یک ترجمه اش از آقای خرمشاهی است وبعدا توسط واحد مطالعات وتحقیقات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم ترجمه شده است .کسانی که مایل باشند که دیدگاههای جدید متفکران غربی را در خصوص مسئله وجود باری تعالی بدانند کتاب قابل استفاده وارزشمندی است .

کتاب دیگری به نام خدا در فلسفه که برهانهای فلسفی اثبات وجود باری تعالی است .کتاب فلسفه دین که از آقای جان هیک است که او فیلسوف ومتکلم مسیحی ومعاصر است که ظاهرا 1932متولد شده است ومذهب او پروتستان است .

ترجمه اول این کتاب هم از بهرام راد با ویراستاری آقای خرمشاهی از انتشارات بین المللی الهدی است این کتاب ترجمه دوم هم دارد از اقای بهزاد سالک که ترجمه دوم را دقیق تر از ترجمه اول معرفی کرده اند در این کتاب بحث برهانهای اثبات وجود خدا هست اما غیر از ان مباحث دیگری هم مطرح شده است مثلا بحث درباره ی شرور که از مباحث خیلی قدیمی است اما امروزه هم خیلی پرسر وصدا وجنجالی است .

وحی وایمان هم از مباحث این کتاب است مثل حقیقت وحی وحقیقت ایمان ونسبت انها با یکدیگر . بحث مربوط به زبان دین یکی از فصلهای این کتاب را در بر می گیرد که از مباحث جدید در الهیات وفلسفه دین است آیا زبان دین علمی است یا اخلاقی یا احساسی است یا زبان هنری تکلیف است یا توصیف یا مجموعه ای از اینها ؟به خصوص در باره ی مفاهیمی که درباره ی خداوند به کار میرود که اینها چگونه مفاهیمی اند وآیا می شود معنای ظاهری آنها را بر خداوند تحمیل کرد یا نه و.. .

بحث مربوط به تکثر گرایی دینی یا به عبارتی دعاوی متعارف ادیان ،که ایشان در کتابش مطرح کرده است که آیا ادیان دعاوی متعارف دارند یا متعارض وچه باید کرد ؟آقای جان هیک خودش طرفدار کثرت گرایی دینی است وآن را تقویت می کند و در این میدان نظریه پردازی می کند .

بحث راجع بع مسئله ی جاودانگی انسان ورستاخیز در این کتاب مطرح شده است همچنین راجع به سرنوشت بشر وتناسخ و...نیز اورده است که این کتاب دیدگاههای یک فیلسوف ومتکلم مسیحی معاصر درباره ی مباحث الهیات است .

کتاب سوم ،اثری در این حوزه از متفکران ودانشمندان غربی است به نام دین پژوهی که کتابی است در دو جلد چاپ شده است این اثر مجموعه مقالات است از یک کتاب دایره المعارف دین که زیر نظر یک متکلم رومانیایی نوشته شده است به نام بیلچا الیاده که از این دایره المعارف بخشی از مقالاتش استخراج شده وبه نام دین پژوهی چاپ شده است وآقای خرمشاهی این کتاب را ترجمه کرده است این کتاب در حوزه های مختلف دین ،فلسفه ی دین ،فلسفه ودین ،روانشناسی دین ،روانشناسی ودین ،جامعه شناسی دین ،جامعه شناسی ودین ،هنر ودین ،پدیدار شناسی دین ،حقیقت دین ،تکثر گرایی دین ،علم ودین و...به بحث می پردازد.

واینها نشان می دهد که در عصر جدید با تمام مخالفتهایی که با دین شده اهتمام وتوجه به دین خیلی زیاد بوده است که این از معجزات است که دین با وجود اینکه در طول تاریخ همه مخالفتهایی که با آن شده همچنان سرزنده وبه صورت جدی در کانون گفتمان فکری بشری است .وهمچنان در صحنه است ومطرح است واین خیلی مهم است .در شرایط کنونی اقبال عملی ونظری به دین زیاد شده است این کتاب مطالعه کردنی است اگر دوستان مایل باشند که با فضای اندیشه وگفتمان دینی جدید در جهان غرب آشنا باشند باید با این کتاب مراجعه کنند .پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی این کتاب را چاپ کرده است این پژوهشگاه در تهران است وزیر نظر آقای دکتر مهدی گلشنی اداره می شود که البته همان جایی است که قبل ا زانقلاب موسسه ای متعلق به فرح بوده است.

از آقای گلشنی است که در ایران جزو شخصیت های برجسته وصاحب نام است ودر زمینه ی دین هم مطالعاتی دارد یک جایزه هم توسط پژوهشگاه داده می شود به نام جایزه ی علم ودین خواجه نصیر الدین طوسی ونیز این پژوهشگاه کتابهای علمی بسیار زیادی را داراست .

در 16 جلد است واز حدود 2000 دانشمند در جاهای مختلف دنیا است و در مدت 7 سال تدوین شده است ودر سال 1987 چاپ شده است .یک عده از مقالات این کتاب را تحت عنوان دین پژوهی جمع آوری کرده اند مقالات دین پژوهی شامل : دین ودین پژوهی ،پدیدار شناسی دین ،فلسفه ودین ،فلسفه ی دین ،روانشناسی دین ،روان درمانی ودین ،تعدد ادیان ،جامعه شناسی دین ،جامعه شناسی ودین ،باستان شناسی ودین ،علم ودین و...

می بینیم که مقوله های متعدد ومتنوع که به انها پرداخته شده است که این کتاب به خاطر تنوع در حوزه های مختلف مقالاتی دارد .

این کتاب ترجمه سه مقاله است از سه نویسنده که مترجمش شخصی است به نام غلامحسین توکلی که از طرف دفتر تبلیغات اسلامی واحد کلام وفلسفه آن را چاپ کرده است .

نویسنده اش والتر اسپیس است مترجم کتاب احمد رضا جلیلی است که انتشارات حکمت آن را چاپ کرده است .عمده ی بحث کتاب ، بحث علم و دین است یعنی چالش ها و معارضه ها که در عصر جدید در حوزه ی علم و دین رخ داد و راه حلهایی که ارائه شده در این کتاب مطرح شده کتاب علمی و ارزشمندی است.

از ایان باربور است که دانشمندی است معاصر که رشته اش فیزیک و الهیات پروتستان است ترجمه ی آقای خرمشاهی که مرکز نشر دانشگاهی آن را چاپ کرده است .مباحث گسترده ای در علم و دین دارد از قرون وسطی به عنوان مطلع شروع می کند و در قرن 17 و 18 و 19 و قرن 20 و از چند زاویه هم بحث کرده است مثل روش شناسی علم و دین یعنی روش علم و دین را با هم مقایسه کرده و تعامل و تعارضات آنها را بررسی و انواع دیدگاهها راجع به آنها را بررسی کرده است .

یک بخش از کتاب هم مسائل علم ودین است مثلاً نظریه تکلمل علمی است با چه واکنشی در در الهیات روبرو شد یا فیزیک کوانتوم وقتی مطرح شد چه بازتابهایی در الهیات داشت مثلاً در حدوث جهان ، یا انفجار بزرگ یا ترمودینامیک فیزیک

خلاصه اینکه مباحث علم جدید را با آموزه های دینی مقایسه کرده است .

یک بخش از این کتاب روش علم را با روش دین مورد بررسی قرار داده است کتاب خوب وقابل استفاده ودقیقی است مثلا بحثی دارد که ایا در درون اتم جبر علی ومعلولی حاکم است یا نه ؟دترمینیست یا همان جبر گرایی قانون موجدیت .در جهان بیرون که هست یعنی دانشمندان فیزیک قبول دارند که نظام جبر علی ومعلولی بر جهان حاکم است اما درباره ی درون اتم چه طور ؟این جا دو نظریه است یک عده از دانشمندان می گویند جبر علی ومعلولی مطرح است .این نظریه جدید (عدم وجود جبر علی ومعلولی )را با نظریه اختیار از نظر دینی بررسی کرده است یک عده خواسته اند بگویند این اختیار که دین می گوید انسان مختار است ومبنای دریافت اختیار است این نظریه جدید با ان هماهنگ است زیرا جبر علی ومعلولی در اتم را نفی می کند پس انسان هم در تفکر واراده اش مختار است .

عده ای دیگر مخالفت کرده وگفته اند جبر علی ومعلولی در اتم است اما ابزار ما نارسااست ونمی توانیم دقیقا رصد کنیم واندازه گیری وضع با حرکت اتم سخت است تا بخواهی جایش را معین کنی ابزاری نداری که در آن واحد وضع اتم را با حرکت شتابش ،دقیق اندازه بگیری لذا فکر می کنی که قانون مند نیست در صورتی که ابزار نارسا است نظریه مثل هایدنبرگ وانیشتین است که آقای گلشنی هم در کتابش این نظریات را آورده است.

علامه جعفری واستاد مطهری قبلا به این نظریه پرداخته اند ومواضع فلسفی فکری افراد را انسان با تحقیق می تواند به دست بیاورد .

در مورد پی بردن به فکر دیگران آقای پل ریکور می گفت :از راه مقایسه هم می شود به فکر دیگران پی می بریم .یعنی وقتی مقایسه می کنی انسان می تواند پی به اندیشه وتفکر افراد ببرد استاد مطهری آنقدر زدوخورد کرده با این افکار واندیشه ها ونظریه ها واز این طرف هم مبانی فلسفه اسلامی را رد اختیار داشته است آنوقت توانسته عصاره وخلاصه اش را در آورده ونظریات خود مطرح کرده است .

نکته جالب ایان باربور این است که فرق ایشان با جان هیک این است که ایان باربور موضع می گیرد ودر مثل این جور جاهانظر می دهد نوعا هم نظرهایش خوب است ومی گوید این استدلالها ،استدلالهای بی خود است.

کتاب دیگری که می توان معرفی کرد و کتاب خوبی است ، کتاب عقل واعتقاد دینی در آمدی بر فلسفه دین که چهار نویسنده این کتاب را نوشته اند که همه از اساتید الهیات غربی هستند ترجمه اش از احمد نراقی وابراهیم سلطانی است تا حال چند چاپ خورده است اولین چاپ آن 1376 است که از آثاری که از دانشمندان غربی ترجمه شده ودر اختیار است از همه بیشتر مورد اهتمام قرار گرفته است زیرا متن طوری نوشته شده است که مختصر است اما از یک جامعیت نسبی برخوردار است ومتن هم به سبک درسی نوشته شده است ونیاز به توضیح وتفسیر دارد والان در بعضی از مراکز دانشگاهی حوزوی متن درسی است ما خودمان در رشته کلام از این کتاب برای مباحث جدید فلسفه دین به عنوان متن درسی قرار می دهیم چون به توضیح وتبیین نیاز دارد در هر حال کتاب خوب وقابل استفاده ای است .

بعضی از سر فصلهای کتاب شامل : تامل در باب خداوند در جستجوی حقیقت غایی ،تجربه دینی ،ایمان وعقل،صفات خداوند،براهین خداشناسی،مسئله ی شب،شناخت خداوند بدون توسل به برهان(یعنی کسانی که بر این عقیده اند که ایمان به خداوند نیاز به برهان ندارد که آقای پل تین جااز طرفداران این نظریه است )،زبان دین،معجزات ،حیات پس ازمرگ،علم ودین،کثرت گرایی دینی،اخلاق دینی،فلسفه وآموزه های الهیات و...

در بین این کتبی که نام بردیم دو کتاب از همه بهتر ودارای اولویت است یکی عقل واعتقاد دینی است ویکی کتاب دین پژوهی به دلیل تنوعی که دارد.

در خصوص موضوع خاص مثل علم ودین کتاب ایان باربور خیلی خوب است وبعد از آن کتاب آقای جان هیک دارای اهمیت است.

از جمله نوشته ها وآثاری که در دنیای اسلام نوشته شده است مخصوصا آثاری که در ایران تدوین شده است :

در سرلوحه این آثار می توان گفت آثاری از استاد مطهری مربوط به مباحث جدید کلام وکلام جدید است مثل:کتاب عدل الهی ،نظام حقوق زن در اسلام،فطرت،خاتمیت،احیای تفکر اسلامی،علل گرایش به مادیگری،فلسفه ی اخلاق،اسلام ومقتضیات زمان،مقدمه ای بر جهان بینی اسلامیکه هفت یا هشت کتاب است شامل جهان بینی توحیدی،وحی ونبوت،انسان وسرنوشت،انسان در قرآن،امامت ورهبری،زندگی جاوید وحیات اخروی و...است.

سه جلد کتاب هم از استاد مطهری است که بحث های ایشان برای انجمن علمی پزشکان مطرح کرده است شامل:توحید،نبوت،معاد

اینها نمونه هایی از آثار استاد مطهری در حوزه ی جدید کلامی یا کلام جدید است . بعد از ایشان هم علامه جعفری ودیگر بزرگان به مباحث کلام جدید پرداخته اند.