درس کلام استاد ربانی

موضوع: بررسي علم كلام - از كجا بايد آغاز كرد ؟

در جلسه گذشته اینکه در علم کلام به صورت استدلالی و تحقیقی از کجا باید آغاز کرد، مطالبی را عرض کردیم. مباحث اعتقادی یا کلامی مبتنی بر یکسری مبادی فکری و معرفتی و نظری هستند که به عنوان پیش نیاز برای مباحث استدلالی و کلامی شمار می رود.

به طور مشخص سه شاخه ی علمی به عنوان مبادی نظری علم کلام حائز اهمیت است .

    1. یکی علم منطق

    2. معرفت شناسی

    3. فلسفه ی اولی است.

در مورد منطق عرض کردیم که در حد کتاب مرحوم آقای مظفر (المنطق) برای رفع نیاز در کلام، کفایت می کند. برای فلسفه هم این کتاب کافی است از لحاظ ادبی روان است و کتاب جامعی است و ابهامات و سختی های بی وجه کتب قبلی را ندارد منتها مهم این است که برای اینکه انسان آشنا با منطق باشد نمی تواند فقط به این کتاب اکتفا کند و یا فقط یکبار بخواند . انسان باید به گونه ای برنامه ریزی کند که در دو ، سه نوبت با مباحث منطقی، به طور منظم مرتبط باشد و این هم به این صورت ممکن است که مرحله ی اول که یک دور خوانده شد بعد از مثلاً یک سال دوباره انسان به کتاب مراجعه کند و حتی اگر توانست مباحثه هم بکند بخصوص در متون استدلالی و کلامی اهتمام به این باشد که قواعد منطق به صورت کاربردی پیاده شود و این کارها کم کم باعث می شود. منطق به صورت ملکه برای انسان در بیاید .این را عرض کردیم که متأسفانه منطق در حوزه نه در زمان مناسب و نه به صورت مناسب انجام می شود. باید در دو سه مرحله لااقل تا سطح انسان درگیر منطق باشد و با متنهای مختلف منطق آشنا شد .

در معرفت شناسی هم اینکه عرض می کنیم معرفت شناسی، در طلیعه مباحث کلامی است . متون گذشته ما به این مسئله توجه داشتند کتابی است به نام «الیاقوت فی علم الکلام» که نویسنده اش ابو اسحاق ابراهیم بن نوبخت است راجع به اینکه این شخص در چه قرنی بوده اختلاف است در کتاب ، قرن او را ششم می دانند نظر بهتر این است که حدود قرن چهار بود (در زمان شیخ صدوق) «علامه ی حلی» کتاب ایشان را شرح کرده به نام «انوار الملکوت فی شرح الیاقوت» در مقدمه اش تعبیری که راجع به ابواسحاق بکار برده فرموده . «شیخنا الاقدم» که اقدم بر متقدم هم پیشی دارد البته تحقیقاتی هم صورت گرفته این کتاب شاید نخستین متنی است که به صورت منظم در کلام عقلی نوشته شده ما کتاب «الاعتقدات» شیخ صدوق را هم داریم که صرفاً جمع کردن و خلاصه روایات است اما این کتاب الیاقوت، سبک استدلالی دارد .ایشان وقتی دارد مباحث می شود به مسائل مربوط شبهات سوفسطایی ها می پردازد و اینکه آیا ما مسائل بدیهی داریم یا نه؟ آیا نظر و تفکر مفید هم هست یا نه؟ اینها پرسش های اساسی معرفت شناسی است شبهات سوفسطایی از قدیم بوده و آنهایی که مطلع بودند توجه به این مسائل داشتند یا بعد «مرحوم لاهیجی» در کتاب «سرمایه ی ایمان» که کتاب کوچکی است به مباحث منطقی و معرفت شناسی پرداخته است.

«شرح مقاصد» از اهل سنت است به مباحث معرفت شناختی پرداخته .کتاب درسی در اهل سنت است به نام «شرح عقائد النفسیة» که «تفتازانی» آن را شرح کرده و این کتاب در حوزه های اهل سنت بخصوص احناف تدریس می شود .چون نویسنده ی کتاب حنفی مذهب است .این کتاب خیلی زیبا به بحث علم و معرفت و ادواة معرفت که ادواة معرفت چی هستند .مثلاً فکر و عقل یا خبر و نقل از ادواة معرفت است و بحث کرده که آیا ابهام از ادواة معرفت است یا نه؟ اینها مباحث معرفت شناسی است و این را بارها عرض کردم در بحث معرفت شناسی متکلمین جلوتر از فلاسفه بوده اند و صاحب نظرتر بودند .شما هیچ کتاب فلسفی را نمی توانید پیدا کنید که در آغاز بحث معرفت شناسی را مطرح کرده باشد که مثلاً که آیا با تفکر می شود به معرفت رسید یا نه و شبهات سوفسطایی را پاسخ نداده است ولی متکلمین این کار ار کرده اند .آری فلاسفه به مناسبت در مباحثشان آورده اند منتها به صورت نیازمند نیاورده اند . این متعلق به دوره ی جدید است که به عنوان مثال« علامه طباطبایی» است بعد ها به وجود آمده اما در متون کلامی این گونه نیست پس معرفت شناسی از مباحث مقدماتی است هم برای فلسفه هم برای کلام . با توجه به مسائل و مباحثی که در دوره های جدید در این باره مطرح شده است .مکتب های فکری معرفت شناختی ، عقل گرایی ، رئالیسم و ... است . ما باید این کتاب ها را بخوانیم تا در مسئله معرفت شناسی موضع خودمان را مشخص کنیم .خودِ کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم را برای کسانیکه می خواهند منظم کار کنند خوب است .خودِ کتاب آموزش فلسفه را نباید کنار گذاشت .کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم یک کتاب کلیدی و عمیق و با سبک جدید است. نویسنده اش همان کسی است که بدایة و نهایة الحکمة را نوشته است و مباحث معرفت شناسی را در مقاله های اول ( شش مقاله اول ِ چهارده مقاله) آورده است .مثلاً ارزش ادراکات یکی از این مقالات را «استاد مطهری» مطالب زیادی در پاورقی آورده .یکی از مهمترین مسائل معرفت شناسی همین است که ادراکات ما چه قدر اعتبار علمی دارد ؟ در این کتاب مکاتب را آورده .

کتاب «فلسفتنا»« شهید صدر» هم بخشی از آن معرفت شناسی است بخشی هم فلسفه است .این کتاب هم بسیار ارزشمند است و تقریبارياً در فضای «علامه» و«شهید مطهری» سیر کرده .شیوه ها و نگاه ها هم خیلی به هم شبیه است . این کتاب فلسفتنا به فارسی هم ترجمه شده به نام «فلسفه ی ما »؛ معرفت شناسی آن به صورت جداگانه هم ترجمه شده .«تئوری شناخت در فلسفه ی ما» که ظاهراً دو ترجمه توسط شاگردان ایشان صورت گرفته . در این کتاب به نظریات دکارت و هیوم و... پرداخته است .«آموزش فلسفه» هم جلد اولش ، بخش اولش مباحث معرفت شناسی است که کتاب خوبی است .حالا در اطراف این قضیه برای بسط اطلاعات کتاب مسئله شناخت شهید مطهری و بویژه مباحثی که در «شرح مبسوط منظومه» دارد بسیار خوب است ؛ بخصوص جلد سوم شرح مبسوط .با شرح مختصر فرقش این است که شرح مختصر را شهید مطهری در دانشگاه از «مرحوم سبزواری» گزینش کرده و خیلی در کلاس بحث نشده است.شرح مبسوط را در منزل در سال های قبل از شهادتشان در حضور چند نفر از اساتید دانشگاه که از جمله آقای حداد عادل نوشتند و لذا اگر دیده باشید اصل بحث را که ایشان مطرح کردند شئوالی در این زمینه شده است که گاهی از خود کتاب خیلی بیشتر است و انسان حیرت می کند که چگونه ایشان مطالب را دنبال کرده است و این کتاب بسیار ارزشمندی است که به لحاظ گفتگو بوده و شهید مطهری را به چالش کشیده بودند و خانواده شان نقل کردند که وقتی بحث تمام می شد سرش گیج می رفته .منتها خب عاشق بوده است . «منطق منظومه» ویژگی که دارد این است نظمهایش به انسان کمک می کند و گاهی مثال های خوبی زده است بخصوص در مغالطات پس منطق منظومه چیز زائد بر مباحث منطقی ندارد .بعد کتاب «آیة الله جوادی آملی» است به نام «شناخت از منظر قرآن» و در کتاب «تبیین براهین اثبات وجود خدا »در مقدمه ی کتاب مباحث معرفت شناسی را آورده (ایشان به این نکته توجه داشتند که ابتدا باید مباحث معرفت شناسی را مطرح کرد و بعد وارد مباحث شد ) از کتاب هایی که از غربی ها ترجمه شده است کتابی است به نام« مابعد الطبیعة یا فلسفه ی عمومی» از «پُل کول کیه» و ترجمه اش از «دکتر یحیی مهدوی» است .

در مورد فلسفه ی اولی در حد« بدایة الحکمة »که تسلط داشته باشید ضروری است تا انسان موضعش مشخص باشد .بارها عرض کردیم هدف این نیست که انسان تقلید کند و به خاطر بسپارد .در بحث فلسفی موضع انسان باید مشخص باشد .نگاه من به فلسفه نگاه تعبدی نیست . در منطق تدوینی هم جای انتقاد وجود دارد منتها در منطق عمدتاً بدیهیات است وقتی انسان ناخودآگاه به آن عمل می کند و جای انتقاد کم است ولی در بحث فلسفه فرق می کند مثلاً اصالت یعنی چه؟ و اصالت با ماهیت است یا نه؟ و ... اینها را آدم باید بداند چون مباحث خداشناسی کاربردی هستند .اقسام فاعل را انسان باید بداند تا بتواند در مورد فاعل بودن خداوند نظر بدهد .نباید مباحث فلسفی را کنار گذاشت و گفت مثلاً من می خواهم فقط به مسائل اصلی وارد شوم آن هدف بدون مقدمه نمی شود باید قوانین را انسان بداند مثل اینکه علم اصول را تا نخوانیم نمی توان در فقه کار کرد یا علم رجال را بالاخره باید دانست .لذا در حد بدایة الحکمة کافی است علی القاعده نهایة الحکمة را هم باید بخواند و مباحثه کند و مطالعاتی هم داشته باشد .

بعدش یک سری دانستنی ها در علم کلام است که بصیرت و توانمندی ذهن انسان را بالا می برد اگر اینها را ندانستی لنگ نمی مانی اما اگر بدانی بصیرت بهتری داری و موضعش را در مقابل مواضع دیگر بهتر می تواند ارائه کند این دانستنی ها عبارت است از آشنایی با ماهیت علم کلام و مباحث کلامی و تاریخ علم کلام .البته اینها خیلی به هم نزدیکند .چون این فرقه ها تاریخی واقع شده اند در این مباحث مطالعه کافی است و نیاز به استاد نیست مثل مباحث بدایة و نهایة که استاد لازم دارد .

کتاب « گوهر مراد مرحوم لاهیجی» کتاب خوبی است .شاید یگانه کتابی است در بین شیعه که به این مباحث پرداخته .لاهیجی سه کتاب دراد : سرمایه ایمان ،گوهر مراد و شوارق الابهام که شرح بر تجرید است . در کتاب گوهر مراد افکار ابتکاری زیاد دارد .ایشان این مباحث را البته نه خیلی مستوفی در ابتدای کتاب آورده است .حکمت چیست؟ کلام چیست؟ کلام اشعری و معتزلی و.... را به صورت اجمال آورده است

بنده هم خیلی استفاده کردم وجزو اولین کتابهایی بود که ذهن حقیر را به این مسائل آشنا کرد کتاب شرح مقاصد تفتازانی هم مقداری به این مباحث پرداخته است بعد هم آشنایانی با علوم اسلامی شهید مطهری است که این ابتکار جالبی از ایشان است که برای هریک از علوم اسلامی شناسنامه ای که آورده است کتاب ایشان هم در معرفی علم کلام خوب است وکتاب دقیقی است البته چون تخصص اصلی اش نبوده گاهی چیزهای مهمی را آورده است بعد آیه الله سبحانی استاد بزرگوار در این زمینه کارهای زیادی کرده است کتاب بحوث فی الملل والنحل ایشان در جهان شیعه منحصر بود ه است ما انصافا در مورد ملل ونحل که در شیعه بتوانیم عرضه کنیم نداشتیم کتابهای محدودی داشتیم مثلا« فرق الشیعه مرحوم نوبختی» که فقط به فرق شیعه پرداخته یا اوایل المقالات شیخ مفید که عقاید شیعه ومعتزله وگاهی عقاید دیگران را گفته است یا کتاب المقالات والفرق از سعدبن عبد الله اشعری که ظاهرا مقدار کمی از آن در اختیار است وبعضی می گویند فرق الشیعه از آن گرفته شده است ولی از اهل سنت در این زمینه کتاب زیادی وجود دارد مقالات الاسلامیین از شیخ اشعری که اصلا به این علم پرداخته است بعد از ایشان این راه را ادامه دادند آقای بغدادی که معاصر سید مرتضی بوده کتابی دارد به نام الفرق بین الفرق بعد از او آقای ابو اسحاق اسفراینی است التفسیر فی الدین را نوشته بعد از او عبد الکریم شهرستانی است که الملل والنحل را نوشته که این کتاب از همه معروفتر است الان ما فقط کتاب بحوث آقای سبحانی را داریم این کتاب قابل مقایسه با آن کتابها نیستند ایشان بسیار آدم پر کاری است از 7صبح تا اذان ظهر از ساعت سه تا نه شب کار می کند در هر حوزه ای فعالیت دارد سروش وقتی به مدرسه آمد گفت حاج آقا شما این کتابها را می نویسید در تابستان گفت فقط یک شب وروز از قم بیرون رفتم . فرهنگ عقاید فارسی هم هست ودر همین فضا است واز ایشان است کتابهای جمع وجورتری که بخواهید کتابی از بنده است به نام فرق ومذاهب کلامی که به صورت دسته بندی شده است کتابی است به نام در آمدی بر علم کلام از دارالفکر که خود علم کلام را معرفی کرده کتاب دیگری هست به نام ما هو علم الکلام که دفتر تبلیغات چاپ کرده است ما الان در صدد هستیم که تاریخ تحلیلی علم کلام نوشته شود از شیعه هم شروع شده ودر سطح چهار دکتری عده ای مشغول هستند اینها شد بحث های مقدماتی برای اینکه کسی بخواهد به صورت عمیق در کلام کار کند حالا بعد در دو بخش مباحث کلامی را مطرح می کنیم یکی مباحث کلامی قدیم ودیگری مباحث کلامی جدید.