درس کلام استاد ربانی

موضوع: کاربرد علم عرفی و اطمينان آور در اعتقادات

در جلسه گذشته نظریه آیت الله خویی درباره اعتبار و حجیت ظنون در اعتقادات دینی بیان شد. ایشان فرمودند: اعتقادات دو گونه است: اعتقاداتی که تحصیل علم در آنها واجب است. در این دسته از اعتقادات، ظنون حجت نیست و حتما باید علم تحصیل شود و کسی که عاجز از تحصیل علم است، تکلیف از او برداشته شده و باید توقف کند. گونه دوم، اعتقاداتی است که تحصیل علم در آنها واجب نیست و اگر از طریق معتبری حاصل شود، اعتقاد پیدا کردن به آنها مانعی ندارد. در این دسته ظنون خاصه حجت است.

در بررسی این نظریه دو نکته مبنایی و بنایی بیان می شود:

در مباحث گذشته بیان شد که اولا: علم، اختصاصی به یقین مصطلح در کتاب منطق و فلسفه ندارد، بلکه کاربرد آن در قرآن و روایات اوسع از این معنا است و هم شامل یقین بالمعنی الاخص و هم علم عرفی و عقلایی می شود. در نزد عرف و عقلا، ظن اطمینان آور، هر چند احتمال خلاف در آن به صفر نمی رسد اما چون آن احتمال ضعیف است به آن اعتنا نشده و با آن معامله علم می کنند. ثانیا: علمی که در حوزه دین شناسی از ما خواسته شده است، همان معنای اوسع از علم است. در همه مورادی که تحصیل علم واجب شده و یا ظن مورد مذمت قرار گرفته، مراد علم عام است. ثالثا: آنچه از خبر واحد ثقه و ظواهر کلام متکلم حکیم که قرائنی بر خلاف آن نباشد استفاده می شود، نزد عقلا علم نامیده می شود و ظن به حساب نمی آید. همچنین این اعتباری که عقلا و عرف به خبر واحد ثقه و ظواهر می دهند، اختصاصی به فروع دین نداشته و شامل مسائل اعتقادی و تاریخی نیز می شود. [1]

این مبنی در مباحث اعتقادی راه خوبی را باز می کند و طبق آن امثال آیه ولایت و حدیث ثقلین که از ظواهر است، دلیل علمی بر امامت امیرالمومنین (ع) خواهد بود و نباید آنها را دلیل ظنی دانست.

یک) امیرالمومنین (ع) از رسول گرامی اسلام (ص) نقل کرده که فرمود: «من تعلم بابا من العلم عمن یثق به کان افضل من ان یصلی الف رکعه»[2] کسی که از فردی مورد اعتماد بابی از علم را فراگیرد، برتر از کسی است که هزار رکعت نماز می گذارد. علمی که انسان از فرد مورد اعتماد می آموزد، دو گونه است، علم نقلی و علم اجتهادی. بنابراین، روایت مزبور علم حاصل از خبر واحد ثقه را شامل می شود، پس خبر واحد ثقه مفید علم است. چنان که علم اجتهادی نیز در غالب موارد، علم قطعی که احتمال خلاف در آن محال باشد نمی باشد.

دو) از امام باقر (ع) روایت شده که فرمود: «سارعوا فی طلب العلم، فو الذی نفسی بیده، لحدیث واحد فی حلال و حرام تاخذه عن صادق خیر من الدنیا و ما حملت من ذهب و فضه»[3] : در طلب علم شتاب کنید، زیرا سوگند به کسی که جانم به دست اوست، یک حدیث در باب حلال و حرام که از فردی صادق بیاموزی از دنیا و همه طلاها و نقره های آن بهتر است. در این روایت، علم بر خبر واحدی که از فردی صادق دریافت می شود، اطلاق شده است که همان علم عرفی است.

سه) عبدالسلام بن صالح هروی گفته است از امام رضا (ع) شنیدم که می فرمود: خدا رحمت کند بنده ای که امر ما را احیا کند. به آن حضرت گفتم: چگونه امر شما را احیا می کند؟ فرمود: علوم ما را فرا می گیرد و به مردم تعلیم می دهد، زیرا اگر مردم محاسن کلام ما را بدانند، پیرو ما خواهند شد. [4] در این روایت تصریح شده است که مردم از طریق یک نفر که عالم به علوم اهل بیت (ع) و مورد اعتماد می باشد، به علوم اهل بیت (ع) عالم می شود . این همان علم عرفی حاصل از طریق عادی و عقلایی است، نه علم مصطلح در صناعت برهان منطق.

چهار) در روایات بسیاری، امامان اهل بیت (ع) شیعیانی که نمی توانستند معارف و احکام دینی خود را به صورت مستقیم از معوم فراگیرند، به عالمان مورد وثوق ارجاع داده اند. با توجه به این که آن چه در باب دین مطلوب است و مورد توصیه موکد شارع مقدم واقع شده، علم است نه ظن و گمان . معلوم می شود که سخن عالم به معارف و احکام دین که از نظر عقیده و عمل مورد وثوق می باشد، مفید علم است.

یک) به اعتقاد ملامحمد امین استرآبادی (م 1033ق)، ادراک ظنی در باب اصول و فروع دین اعتبار ندارد و معرفت یقینی معتبر است، اما معرفت یقینی شامل یقین عادی نیز می شود که قلمرویی گسترده دارد.

دو) ملا عبدالرزاق لاهیجی (م 1072 ق) پس از نقل دیدگاه جمهور علما که در اصول دین تقلید کافی نیست بلکه دلیل لازم است، گفته است: مراد از دلیل چیزی است که مفید اطمینان باشد، مانند خبری که با وجود نشان های صدق در مخبر آن، از نظر عرف، پذیرفته و به مقتضای آن عمل می شود. همین مقدار از دلیل برای هر مکلفی در تحصیل معارف دینی کافی است. [5]

سه) ملامحسن فیض کاشانی (م1091ق) کتاب اعتقادی خود را «علم الیقین فی اصول الدین» نامیده و یادآور شده است که مطالب آن را از قرآن کریم، سنت نبوی و روایات اهل بیت معصوم پیامبر (ص) و مصنفات عالمان صالح به دست آورده است و دیگران را به پیروی از ظواهر کتاب و سنت فراخوانده و کسانی که بر استنباط عقاید دینی از کتاب و سنت توانایی ندارد، به مطالعه کتاب خود توصیه کرده است.

چهار) مرحوم میرزای قمی (م 1231 ق) صاحب کتاب قوانین، گفته است هرکس می تواند علم قطعی کسب کند و در غیر این صورت، تحصیل معرفت ظنی که مقدور وی ار بگیرد. آن گاه درباره علم قطعی گفته است: وجوب تحصیل یقینی، معنای جزم مطابق با واقع و ثابت، بسیار بعید است، زیرا چه بسا برای انسان نسبت به مطلبی جزم و یقین حاصل شود، ولی وقتی در معرض تشکیک مشککی قرار گیرد، زایل شود، و ایمان اکثر انسان ها اگر دارای جزم باشند، این گونه است.

فرض کنیم از این مبنا بگذریم و ظن اطمینان آور را کما کان ظن بدانیم، باز ظنون خاصه در اعتقادات حجت است، زیرا کسب علم مقدور بسیاری نیست و تکلیف به آن تکلیف به مالایطاق است. آنچه برای عموم مکلفین حاصل است ظن اطمینان آور است. نکته: این سخن که اگر فرد از تحصیل علم عاجز شد باید توقف کند که از سوی مرحوم شیخ انصاری و آیت الله خویی بیان شده است صحیح نیست، زیرا اگر وجوب تحصیل علم را وجوب نفسی بدانیم که ملاک مستقل دارد در این صورت در صورت عجز از آن، مامور به برطرف می شود اما همه سخن در این است که تحصیل علم، وجوب غیری دارد و آنچه مورد نظر است، کسب ایمان به توحید و نبوت و مانند آن است. بله این اعتقاد متوقف بر علم دارد. اکنون که تحصیل علم وجوب غیری دارد، اگر برای فرد ممکن است، باید آن را بجوید اما اگر عاجز است، در صورتی که اعتقاد و باور با ظن قوی برای او ممکن است لازم است که آن را کسب کند. وقتی تکلیف از او برداشته می شود که ظن ضعفی در اختیار داشته باشد که اعتقاد بر اساس آن ممکن نباشد.

نکته: آنچه در اعتقادات لازم است علم است و این علم از هر راهی که موثق و صحیح است بدست آید، مورد پذیش است. گاه این علم بدون واسطه برای فرد حاصل می شود و گاه با واسطه فردی دیگری بدست می آید.

بحث تا اینجا بود مربوط به مبانی اجتهاد در علم کلام بود که در این باره به بررسی مبانی اصولی (اصول فقه) آن پرداختیم و عمده بحثی که بیان شد این بود که آیا ظنون خاصه مانند خبر واحد ثقه و ظواهر کلام، در اعتقادات حجت است یانه ؟ در ادامه به بررسی مبانی معرفت شناسی اجتهاد در علم کلام می پردازیم.