درس کلام استاد ربانی

موضوع: کاربرد علم عرفی و اطمينان آور در اعتقادات

بحث در مورد اعتبار علم عرفی در اعتقادات به اينجا رسيد که ببينيم کاربردهای علم در قرآن و روايات چگونه است. آيا علم عرفی و اطمينان عقلايی نيز در قرآن بکار رفته و از آن تعبير به علم شده است يا نه؟

در آيات قرآن کاربردهای مختلفی برای علم (آنجا که صفت انسان است) بيان شده است که يکی از آنها نيز علم عرفی است. اين کاربردها به اجمال از اين قرار است:

1. يک قسم علم در قرآن، در مورد معرفت شهودی (که از راه حصولی فکری حاصل نشده است) بکار رفته است. در ادامه چند نمونه بيان می شود:

:: ﴿كَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقينِ. لَتَرَوُنَّ الْجَحيم‌﴾[1] . آنچه در اصطلاح معروف حکما و عالمان اخلاق بيان شده اين است که علم اليقين به معنای علم حصولی و عين اليقين به معنای علم شهودی است . اما اين اصطلاح مستحدث است و نمی توان طبق آن آيه را معنا کرد. علم اليقين در آيه به قرينه روايات به معنای علم شهودی است کما اينکه در روايت صحيح از امام صادق (ع) آمده است که وقتی در مورد اين آيه از ايشان سوال شد، فرمودند: مراد مشاهده است. «عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ قَالَ الْمُعَايَنَة».[2]

:: ﴿وَ نَزَعْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ شَهيداً فَقُلْنا هاتُوا بُرْهانَكُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُون‌﴾[3] : و از هر امتى گواه مطلع و آگاهى بيرون مى‌آوريم ، و [در محضر او به امت ] مى‌گوييم : دليل خود را [ بر درستى آيين شرك ] بياوريد . پس براى آنان يقينى شود كه بى‌ترديد حق ويژه خداست ، و آنچه را به دروغ [به عنوان شريك خدا] مى‌ساختند از دستشان مى‌رود و گم مى‌شود .

مرحوم علامه طباطبايی می فرمايد: با توجه به قرينه خارجی که می دانيم در روز قيامت حجاب ها برداشته شده و حقايق برای همگان بر ملا می شود و مورد مشاهده قرار می گيرد، ديگر بحث در آيه بحث استدلال نيست لذا مراد از علم در آيه علم شهودی است.[4]

:: ﴿يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دينَهُمُ الْحَقَّ وَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبين‌﴾[5] : در آن روز خدا كيفرى كه به حق است به طور كامل به آنان مى‌دهد ، و خواهند دانست كه خدا همان حقّ آشكار است‌. قرآن کريم در اين آيه می فرمايد خدای متعال در روز قيامت دين حق را برای آنان ظاهر می کند و آنان می فهمند که حق تنها خداوند است. علامه طباطبايی می فرمايد: اين آيه يکی از دلايلی است که نشان می دهد وجود خداوند بديهی است و اينکه بعضی او را انکار کرده اند به جهت غفلت است، زيرا وجود خداوند اظهر از آن است که مجهول قرار گيرد. قرآن کريم در اين آيه می فرمايد: خداوند حق است، اما عده ای وقتی به اين مطلب پی می برند که در عرصه قيامت حاضر شوند.[6]

:: ﴿وَ سَوْفَ يَعْلَمُونَ حينَ يَرَوْنَ الْعَذابَ مَنْ أَضَلُّ سَبيلاً﴾[7] : وقتى كه عذاب را مى‌بينند خواهند دانست كه چه كسى گمراه‌تر است.[8]

2. کاربرد ديگر علم در آيات قرآن، به معنای معرفت حسی است. نمونه اين کاربرد در سوره قصص است. ﴿فَرَدَدْناهُ إِلى‌ أُمِّهِ كَی تَقَرَّ عَيْنُها وَ لا تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُون‌﴾[9] : خدای متعال در اين آيه می فرمايد: ما حضرت موسی (ع) را به مادرش برگردانديم تا دلش شاد باشد و بداند که وعده الهی حق است. اين وعده در آيات قبل بيان شده است آنجا که می فرمايد: ﴿إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلينَ﴾[10] . مادر حضرت موسی (ع)، تحقق وعده الهی را به چشم مشاهده کرد. شان حضرت مادر موسی (ع) اجل از اين بود که به وعده الهی علم نداشته باشد، بلکه او علم داشت و مراد ديدن اين قضيه به صورت حسی بود.

3. کاربرد ديگر علم در قرآن، به معنای علم حاصل از استدلال عقلی است. قرآن کريم در سوره طلاق می فرمايد: ﴿للَّهُ الَّذی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلى‌ كُلِّ شَی‌ءٍ قَديرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَی‌ءٍ عِلْماً﴾[11] : خداست كه هفت آسمان و نيز مثل آنها هفت زمين را آفريد . همواره فرمان او در ميان آنها نازل مى‌شود تا بدانيد كه خدا بر هر كارى تواناست و اينكه يقيناً علم خدا به همه چيز احاطه دارد. در مورد اينکه مراد از هفت زمين چيست سه احتمال از سوی مفسرين بيان شده است: مراد هفت زمين مثل هفت آسمان است، يا همين زمين هفت طبقه دارد و يا همين زمين هفت اقليم دارد. از نظر عقل فطری نظم در پديده ها دلالت بر اين دارد که علت آن دارای علم و قدرت است.

به طور کلی همه آياتی از قرآن کريم که به بيان سنت های حاکم بر طبيعت يا بر تاريخ اشاره کرده و تشويق به بررسی آنها می کند، بيان گر شناخت خداوند بر مبنای معرفت استدلالی است. مانند اينکه در آيه ديگر می فرمايد: ﴿وَ هُوَ الَّذی جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فی‌ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾[12] . و نيز می فرمايد: ﴿وَ فی‌ خَلْقِكُمْ وَ ما يَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آياتٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾. [13]

4. کاربرد ديگر علم در قرآن کريم، علم عرفی و اطمينان آور است، يعنی آنچه عقلا آن را علم می دانند هر چند احتمال خلاف در آن وجود داشته باشد اما به خاطر ضعف مورد اعتنا نيست. در اين باره چند نمونه بيان می شود:

:: در جريان تعبير خواب عزيز مصر، وقتی ساقی او نزد حضرت يوسف (ع) آمد چنين گفت: ﴿يُوسُفُ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ أَفْتِنا فی‌ سَبْعِ بَقَراتٍ سِمانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْعِ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ أُخَرَ يابِساتٍ لَعَلِّی أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُون﴾[14] . اين ساقی با اينکه خبرش خبر واحد است اما می گويد ای يوسف (ع)، خواب را تعبير نما تا به سوی مردم برگردم و آنان نيز به تعبير آن علم پيدا کنند. خبر او خبر واحد است اما چون برای آنان مورد اعتماد بوده و داعی بر کذب در او وجود ندارد، از آن تعبير به علم آمده است.

:: در جايی ديگر در مورد برادران حضرت يوسف (ع) در جريان پيدا شدن پياله عزيز مصر در بار بنيامين، آمده است: ﴿قالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ ما جِئْنا لِنُفْسِدَ فِی الْأَرْضِ وَ ما كُنَّا سارِقينَ﴾[15] . برادران حضرت يوسف (ع) به ماموران حاکم بعد از آشکار شدن کيل و پيمانه در بار برادر خود در مقام دفاع از خود گفتند: ما اهل دزدی نيستيم و شما می دانيد که ما نيامده ايم تا در زمين فساد کنيم و دزد نيستيم. ماموران از کجا می دانستند که اينان دزد نيستند؟ علم آنها از طريق همين امارات عرفی بود که از رفتار قبل و عملکرد پيشين آنان مشخص می شد. مفسرين نيز همين معنا را برای علم در آيه بيان کرده اند.

ادامه بحث انشاء‌الله در جلسه آينده دنبال می شود.