درس کلام استاد ربانی

موضوع: ضرورت اجتهاد کلامي و روش آن

در جلسه قبل کلام مرحوم نراقي از کتاب «عوائد الايام» بيان شد که بيان گر آن بود که ايشان علم عادي و ظن قوي در اعتقادات را معتبر مي دانند. البته اين مطلب در عبارت ايشان در آن جا به صراحت بيان نشده بود، اما ايشان در کتاب «معراج السعاده» عبارتي دارند که ديدگاه ايشان را روشن تر بيان مي کند. ايشان در اين کتاب در بحثي که تحت عنوان رزائل و فضائل اخلاقي بيان کرده اند، از علم به عنوان يکي از فضائل مهم انسان نام برده و علم را دو گونه دانسته اند: علم دنيوي و علم اخروي، و علم اخروي را سه علم بيان کرده اند: علم اصول دين، علم اخلاق و علم فقه. ايشان درباره علم اصول دين گفته اند: تحصيل اين علم بر هر مکلفي واجب است البته نه به اين معنا که همه مسائلي که در کتب کلامي بيان شده بايد فرا بگيرد، بلکه مراد فراگيري شالوده هاي اصلي دين و اعتقادات است. ايشان سپس مي فرمايد: آن علمي که واجب است مکلف داشته باشد اعتقاد جازم و راسخ است بگونه اي که اطمينان و سکون نفس براي وي حاصل شود و صرف تصديق زباني، بدون اطمينان قلبي براي نجات اخروي کافي نيست. در نظر ايشان اعتقاد ظني که معتبر نيست، اعتقادي است که به هر شبهه اي متزلزل مي شود.[1] حاصل کلام وي چنين است که در اعتقادات، علم لازم است و ظن کافي نيست و مراد از علم، آن چيزي است که به طمانينه و سکون نفس مي انجامد.

در کتاب «جامع السعادات» که کتاب «معراج السعاده» خلاصه و فارسي شده آن است، همين مطالب نيز آمده است و لذا ايشان نيز علم عادي و اطمينان آور را در اعتقادات معتبر مي دانند.[2]

مرحوم شيخ حر عاملي (م 1104 هـ) در کتاب «وسايل الشيعه» و «اثبات الهداه»[3] در اين باره ديدگاه خويش را بيان کرده است. وي در کتاب وسايل مي گويد: 1. در اعتقادات ديني ظن حجيت ندارد و بايد علم باشد. 2. براي تحصيل علم به اعتقادات، در غير بديهيات، يگانه راه تحصيل علم رجوع به روايات است[4] . 3. ايشان معتقد است که به لحاظ سندي و صدوري آنچه در کتب اربعه نقل شده و برگرفته از مصنفات اصحاب ائمه (ع) است، از نظر صدوري و إسناد به ائمه اطهار (ع) علمي است.[5]

ايشان سپس اين اشکال را مطرح کرده که شما مي گوييد: راهي که متکلمان رفته اند نوعا ظني است و لذا معتبر نيست، اما اين اشکال متوجه روش خود شما که به ظاهر روايات استناد مي کنيد نيز وجود دارد؟ وي در جواب گفته است: اولا: دلالت اکثر روايات با انضمام قرائن، قطعي است و ما را به علم مي رساند. ثانيا: براي استناد به اين روايات ادله دال رجوع به روايات، علمي است پس اگر مدلول آنها ظني هم باشد،‌ چون مستند به علم است ما در حقيقت به علم عمل مي کنيم. ثالثا: احتمال ضعيف خلاف مدلول، به علم بودن آن خللي ايجاد نمي کند. اگر کسي اين سخن را قبول نکند اصول و پايه هاي معرفت حتي در يقينيات نيز متزلزل خواهد شد، زيرا غالب اين معارف به حواس بر مي گردد و احتمال خلاف در ادوات حسي وجود دارد . بله عادتا به اين احتمالات اعتنا نمي شود. علاوه بر اينکه همه اهل منطق متواترات و حدسيات و حسيات را جز يقينيات شمرده اند که برهان از آنها تشکيل مي شود، در حالي که اينها بيش از علم عادي به ما نمي دهد[6] .

مرحوم عاملي در ج 18 وسايل بعد از بيان رواياتي که بيان مي کند تحصيل علم واجب است و نيز رواياتي که از فتواي بدون علم نهي کرده است و نيز رواياتي که از پيروي غير علم نهي کرده است و نيز رواياتي که امر به توقف و سکوت در جايي که چيزي نمي داند کرده است و نيز روايات ناهي از ظن، گفته است: مراد از علم در اين روايات آن است که علم عادي را نيز شامل مي شود و باب اين علم موسع است و آن از يقينيات به شمار مي رود. (يقينيات داراي مراتب است که برخي، درجات بالاي آن و برخي پايين تر است) و از نظر عرف و لغت و شرع بر علم عادي، ظن اطلاق نمي شود. دلالت هاي ظني تا با قرائن عادي مفيد علم نباشد حجت نيست.

نکته اي که بايد در اين مسائل مورد توجه داشت اين است که ملاک و معيار حجيت علم، مطابق يا عدم مطابق آن با واقع نيست، بلکه ملاک آن وجود جزم در فرد است. آنچه براي فرد لازم است عمل بر طبق جزم است .

انشاء الله در ادامه بحث به بيان سخن آقا شيخ عبدالکريم حائري در کتاب «درر الاصول» مي پردازيم[7] .