درس کلام استاد ربانی

موضوع: ضرورت اجتهاد کلامي و روش آن

سخن در بيان نمونه هاي از استنباط اعتقادات ديني از آيات و روايات بر اساس قواعد اصولي بود . نمونه اي که بيان شد بهره گيري از قاعده استثنا براي استفاده عموم بود. بکار گيري اين قاعده در فهم معناي آيه مودت ذي القربي اين مطالب را به دست داد که:

اولا: مراد از اقرباي در آيه نمي تواند همه اقرباي پيامبر (ص) باشد بلکه افراد خاصي از آنان مورد نظر است زيرا مودت ذوالقربا اجر رسالت به شمار آمده است و از آن جا که اين اجر بايد هم وزن با رسالت باشد، نشان از جايگاه ويژه اين ذوالقربا دارد.

ثانيا: اين جايگاه بيان گر افضليت اهل بيت خاص پيامبر (ص) بر سايرين و نيز ويژگي عصمت آنان است زيرا در آيه شخصيت آنها در حد پيامبر دانسته شده و اين جايگاه نشان از عصمت آنان دارد.

ثالثا: از آن جا که افضليت و عصمت از شرايط امامت است، نشان مي دهد که اهل بيت خاص پيامبر (ص) مقتدا و اسوه و رهبر جامعه مي باشند.

مساله اجر پيامبر (ص) در چندين آيه بيان شده است. در آيه اي مطلقا اجر و مزد نفي شده است: ﴿وَ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِيَ إِلاَّ عَلى‌ رَبِّ الْعالَمينَ ﴾[1] . در آيه ديگر بيان شده که اجري خواسته نمي شود مگر اينکه افراد راه پروردگار را برگزينند، يعني اجر رسالت آن است که مردم پايبند به دين الهي باشيد: ﴿قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلاَّ مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى‌ رَبِّهِ سَبيلاً﴾.[2] در آيه ديگر که آيه مورد بحث است، مودت نسبت به ذوالقربا اجر رسالت دانسته شده است: ﴿قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى‌﴾[3] . در آيه 47 سوره سبا نيز آمده است که اجري که پيامبر (ص)‌ آن را مي خواهد به نفع ايشان نيست بلکه نفع آن متوجه خود افراد است. اجر پيامبر (ص) توسط خداي متعال داده مي شود: ﴿قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِيَ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ وَ هُوَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ شَهيدٌ﴾[4] . از بررسي اين چند آيه اين نکته به دست مي آيد که مودت في القربي اجر هست اما براي پيامبر نيست بلکه نفع آن متوجه مردم است.

اين آيات با هم تنافي ندارد . وجه جمع آنها اين است که بگوييم آنجا که آن حضرت مي فرمايد: من اجري از شما نمي خواهم مراد ايشان اجر براي خود است، و آنجا که مي فرمايد: اجر مي خواهم، مراد اجر براي مردم است. دو آيه سبيل و مودت نيز بيان گر آن است بايد راه و سبيل را از طريق ذو القربي به دست آورد. اين آيات در حقيقت بيان گر حديث ثقلين است. روايات تبيين و تفسير قرآن است و چيزي خارج از آن نيست منتهي ما قدرت درک آنها از قرآن را نداريم. بنابراين اين آيات تنافي با هم ندارد بلکه معناي را تکميل مي کند. در دعاي شريف ندبه آمده است: «ثمّ جعلت أجر محمّد صلى الله عليه و آله و سلم مودّتهم في كتابك، فقلت «لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى‌»، و قلت: «ما سألتكم من أجر فهو لكم»، و قلت: «ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى‌ رَبِّهِ سَبِيلًا»، فكانوا هم السبيل إليك، و المسلك إلى رضوانك».

در لسان عرف و عقلا وقتي گفته مي شود اجر به اين معنا است که فرد کاري انجام داده و در ازاي آن چيزي را دريافت مي کند. در آيه شريفه مودت اين معنا قطعا مورد نظر نيست زيرا پيامبر اکرم (ص) مکلف به ابلاغ رسالت بودند و در ازاي آن چيزي را طلب نمي کنند. ايشان اجير الهي هستند و از ايشان اجر دريافت مي کنند. اين مانند آن است که فردي از سوي مقامي دولتي اجير شود تا براي مردم کاري انجام دهد. او مزد خود را از موجر خود دريافت مي کند نه مردم.

معناي ديگر اجر و مزد آن است که چون فرد در کاري که انجام داده است ايثار و فداکاري فراواني انجام داده است از جهت اخلاقي و از باب ﴿هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلاَّ الْإِحْسانُ ﴾[5] اجر داده مي شود . اين اجر جنبه اخلاقي داشته و مستحب است و در مورد آيه شريفه همين معنا مورد نظر است، منتها از آن جا که مودت اهل بيت (ع) طريق به دستيابي به دين و نجات است از اين باب وجوب پيدا مي کند. وجوب مودت نسبت به اهل بيت (ع) در دلايل ديگر نيز بيان شده است و از ضروريات مذهب مي باشد.

حاصل آنچه بيان شد اين است که:

1. پيامبر اکرم (ص) از مردم اجر به معناي اول - يعني اينکه کاري براي آنها انجام داده باشد و بخواهد در مقابل آن اجري دريافت کند - طلب نکرده است.

2. آن حضرت اجر به اين معنا که نسبت به آنها احسان کرده است و مي خواهد که آنان شکر گذار احسان وي باشند طلب کرده است .

3. اين اجر را نيز آن حضرت براي شخص خود و نفع خويش نخواسته است، بلکه نفع آن متوجه ديگران و مردم بوده است.

4. راه الهي و راه نجات، حرکت در مسير اهل بيت (ع) و مودت نسبت به آنان است. آنان هستند که سبيل الهي بوده و محبت نسبت به آنها هم وزن اجر رسالت شمرده شده است.

5. هم وزني مودت نسبت به اهل بيت (ع) با رسالت پيامبر (ص) گوياي جايگاه ويژه و والاي اهل بيت (ع) است که دلالت بر افضليت و عصمت آنان و در نتيجه امامت آنان دارد .

6. از آنجا که عمل به احکام واجب است و شناخت آن احکام در گرو شناخت و مودت اهل بيت (ع) است، از اين باب مودت اهل بيت (ع) نيز واجب خواهد بود.

نمونه ديگر استنباط اعتقادات ديني از آيات و روايات انشاء الله در جلسه آينده بيان مي شود .