< فهرست دروس

درس کلام استاد ربانی

91/09/13

بسم الله الرحمن الرحیم

 موضوع بحث: رابطه خوارق عادات به عنوان یک باور دینی با علم
 بررسی دیدگاه قائلین به فعل مستقیم الهی بودن معجزات
 در جلسه گذشته در مورد امور خارق العاده و معجزات این نظریه مطرح شد که اینها فعل مستقیم و بلا واسطه الهی است. در میان عالمان اسلامی اشاعره بر اساس مبنایی که بر گزیده اند قائل به این نظریه هستند . البته ایشان به این نظر نیز تصریح نموده اند که در جلسه قبل عباراتی از آنها بیان شد. جمع کثیری از متألهان مسیحی نیز این دیدگاه را برگزیده اند. در مورد این نظریه دلایلی اقامه شده که از این قرار است :
 1- اصل توحید افعالی اقتضا می کند که تنها فاعلیت از آن خداوند باشد و اگر بخواهیم برای غیر خداوند نیز نقشی قائل شویم در این صورت این اصل مهم اعتقادی زیر سوال می رود.
 در نقد این مطلب بیان شد که :
 اولا : انکار نظام اسباب و علل به جهت دفاع از توحید افعالی امری نادرست است و نمی توان با یک سخن نادرست از حق دفاع نمود. بله توحید افعالی و توحید در خالقیت مطلبی حق و مورد پذیرش است اما در صورتی که ما علیت را منکر شویم، اصل اثبات خداوند نیز دچار اشکال می شود . وجه آن این است که دلیل نقلی در اینجا نمی تواند بکار گرفته شود زیرا دور خواهد بود . پس تنها راه، عقل و براهین عقلی است. هر برهانی را بخواهیم برای اثبات صانع بکار ببریم باید ابتدا اصل علیت را پذیرفته باشیم . بنابراین عقل می گوید انکار علیت از جانب یک انسان خدا پرست مانند بریدن بن شاخه درختی است که انسان بر روی آن قرار گرفته است. مرحوم علامه در این باره گفته است: کسانی که منکر اصل علیت شده اند من حیث لا یشعر وجود خداوند را انکار نموده اند هر چند انگیزه آنها انگیزه ای صحیح و درست بوده باشد .
 ثانیا : در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که در آنها به صراحت، سبب بودن اسباب طبیعی و فاعلیت بشری بیان شده است . این آیات نیز دیدگاه اشاعره را رد می کند .
 2- دلیل دیگری که قائلین به این نقش مستقیم خداوند در معجزات آورده اند ظواهر برخی آیات است . از جمله جریان سوزاندن حضرت ابراهیم (ع)؛ قرآ‌ن کریم می فرماید « قُلْنا يا نارُ كُوني‌ بَرْداً وَ سَلاماً عَلى‌ إِبْراهيم‌ » [1] در اینجا سرد و سلامت شدن آتش به خداوند نسبت داده شده است نه حضرت ابراهیم(ع) . یا در آیه دیگر جریان شکافته شدن آب دریا فعل الله شمرده شده نه برخواسته از نفس حضرت موسی (ع) « وَ إِذْ فَرَقْنا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَيْناكُمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ » [2] . در مورد داستان حضرت مریم (س) نیز ، آمدن غذا ها به خداوند اسناد داده شده است « كُلَّما دَخَلَ عَلَيْها زَكَرِيَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ يا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ » [3] . قضیه نازل شدن من و سلوی نیز همین گونه است . قرآن کریم درباره نزول خویش نیز می فرماید « وَ إِنْ كُنْتُمْ في‌ رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى‌ عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ » [4] این آیه و مانند آن بیان گر آن است که پیامبر گرامی اسلام (ص) در پیدایش قرآن نقش فاعلی نداشته و تنها قابل آن بوده است .
 استدلال به آیه 10 سوره نمل
 آیه گویای دیگری که در زمینه وجود دارد جریان ترسیدن حضرت موسی (ع) از اژدها شدن عصا است. قرآن کریم می فرماید وقتی حضرت موسی (ع) به وادی مقدس فرا خواند شد خدای متعال از وی خواست تا عصای خویش را بیاندازد . با این کار عصا تبدیل به ماری عظیم و با جنب و جوش گردید . حضرت از این واقعه ترسد و فرار نمود به صورتی که دیگر پشت سر خود را نیز نگاه نکرد . خدای متعال وی را متنبه نمود و فرمود ای موسی نترس که در مقام قربی که تو قرار داری موجودات موذی به تو آزاری نمی رسانند « وَ أَلْقِ عَصاكَ فَلَمَّا رَآها تَهْتَزُّ كَأَنَّها جَانٌّ وَلَّى مُدْبِراً وَ لَمْ يُعَقِّبْ يا مُوسى‌ لا تَخَفْ إِنِّي لا يَخافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ » [5] . خصوصیت مارهای عظیم این است که معمولا حرکت کمی دارند نکته عجیب در این معجزه آن است که این مار عظیم ، جست و خیز مارهای کوچک را داشته است، قرآن کریم از آن به «کانها جان» تعبیر نموده است.
 آنچه در بررسی این آیه باید بدان توجه داشت این است که ترسی که برای حضرت موسی (ع) پیش آمد، امری مذموم نبود زیرا چنین ترس و فراری مقتضای طبیعت انسان است. طبیعت انسان این گونه خلق شده که اگر حیوانی موذی را ببیند یا آن را از بین می برد و یا اگر نتواند می گریزد. ماندن در چنین صحنه ای خلاف عقل و طبیعت است . خدای متعال به حضرت موسی (ع) تنبه می دهد که در مقام قرب الهی، دیگر حیوانات موذی به تو ضرری نمی رساند . برای اطلاع بیشتر در این باره رجوع شود به کتاب شریف المیزان ، ج 15 ، ص 345.
 نکته دیگر اینکه ترسی که قرآن کریم در اینجا بیان می فرماید غیر از ترسی که برای آن حضرت در مواجهه با ساحران رخ داد . ترس در آنجا با توجه به قرینه آیات بعد و روایات، ترس از گمراهی مردم بوده است ، می فرماید « قالُوا يا مُوسى‌ إِمَّا أَنْ تُلْقِيَ وَ إِمَّا أَنْ نَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَلْقى‌ (65) قالَ بَلْ أَلْقُوا فَإِذا حِبالُهُمْ وَ عِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ إِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعى‌ (66) فَأَوْجَسَ في‌ نَفْسِهِ خيفَةً مُوسى‌ (67) قُلْنا لا تَخَفْ إِنَّكَ أَنْتَ الْأَعْلى‌ (68) » [6]
 با دقت در آیه بدست می آید که ترس حضرت موسی (ع) در اینجا نمی تواند دلیلی بر این باشد که این کار خارق العاده از ایشان صادر نشده است خصوصا اینکه این امر برای حضرت در مرتبه اول رخ داده و ایشان انسی با آن نداشته است. زیرا چه بسا فردی کار خطرناکی انجام دهد که خود نیز در معرض خطر و آسیب آن قرار گیرد. کسی که نارنجکی می سازد ، خطر انفجار آن هم متوجه دیگران است و هم خود او . لذا در این جهت تفاوتی وجود ندارد.
 بنابراین باید گفت در مورد اژدها شدن عصا ، بعد از اینکه حضرت موسی (ع) عصا را انداخت دو فرض ممکن است: یا تبدیل عصا به اژدها فعل مستقیم الهی است و حضرت موسی (ع) در آن هیچ نقشی نداشته است و یا اینکه این فعل برخواسته از نفس آن حضرت است. هر دو فرض در آیه ممکن و نیازمند دلیل است. لذا این آیه نمی تواند دلیلی بر مدعای اشاعره باشد. قرینه ای نیز که بر مبنای ترس حضرت موسی(ع) بیان کردند با توجه به آنچه گفته شد ناتمام است. بنابراین استدلال اشاعره بر آیه 10 سوره نمل بر مدعای خویش عقیم است . اما درباره مابقی آیاتی که به آن استناد کرده اند باید دانست این آیات ظهور دارند در اینکه این خوارق عادات فعل الله تبارک و تعالی است و در آنها نفس نبی وساطت ندارد . این ظواهر موارد خاص را بیان می کند. اما اینکه آیه ای داشته باشیم که ظهور داشته و همه خوارق عادات را بلا واسطه فعل الهی بداند ، نداریم .
 آیاتی ، بیان گر دخالت نفس نبی در معجزات
 در اینجا سوال مورد دقت قرار می گیرد که آیا در مقابل آیاتی بیان شد که ظهور در فعل مستقیم بودن الهی در خوارق عادات دارد ، آیات دیگری قرار ندارد که امور خارق العاده را به نفس نبی نسبت داده باشد؟ پاسخ آن است که آیات دیگری در این زمینه هست . قرآن کریم درباره حضرت سلیمان (ع) می فرماید « وَ لِسُلَيْمانَ الرِّيحَ عاصِفَةً تَجْري بِأَمْرِهِ إِلى‌ الْأَرْضِ الَّتي‌ بارَكْنا فيها وَ كُنَّا بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عالِمينَ (81) وَ مِنَ الشَّياطينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ وَ يَعْمَلُونَ عَمَلاً دُونَ ذلِكَ وَ كُنَّا لَهُمْ حافِظينَ » [7] در این آیات بیان شده که این امور به امر حضرت سلیمان (ع) صورت که به اذن الله بوده صورت گرفته است. از این روشن تر آیات مربوط به معجزات حضرت عیسی (ع) است . « أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنْفُخُ فيهِ فَيَكُونُ طَيْراً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْيِ الْمَوْتى‌ بِإِذْنِ اللَّه‌ » [8] حضرت عیسی (ع) می فرماید فاعل این افعال من هستم اما من در این کار مستقل نیستم بلکه باذن الله انجام می دهم . این مطلب در سوره مائده نیز آمده است « وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْني‌ فَتَنْفُخُ فيها فَتَكُونُ طَيْراً بِإِذْني‌ وَ تُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْني‌ وَ إِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتى‌ بِإِذْني‌ » [9] .
 مورد دیگری که در این زمینه وجود دارد جریان آصف ابن برخیا ، وزیر حضرت سلیمان(ع) است . « قالَ الَّذي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُك‌ » [10] وی می گوید من این کار را انجام می دهم . استاد مطهری در مورد این آیه می فرماید در این آیه منشا قدرت آصف ابن برخیا نیز بیان شده و آن علم من الکتاب است . البته قطعا کاری که وی انجام داده به اذن الهی بوده است .
 مرحوم علامه و استاد مطهری در همین زمینه آیه ای را بیان می فرمایند که به تعبیر آنها عمومیت داشته و به صورت کلی بیان می کند که معجزات برخواسته از نفس نبی است. قرآن کریم می فرماید « وَ ما كانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّه‌ » [11] . در این آیه نکره در سیاق نفی قرار گرفته که افاده عموم می کند . معنای آیه این است که هیچ رسولی آیه و معجزه ای انجام نمی دهد مگر به اذن خدای متعال است . اگر انجام این امور فعل مستقیم الهی می بود دیگر اذن در مورد آنها معنا نداشت . برای مطالعه بیشتر رجوع شود به المیزان ، ج 1 ، ص 79 و کتاب «ولاها و ولایت ها» استاد مطهری ، ص 99 و مجموعه آثار ج 4
 
 * * *
 اللهم صل علی محمد و آل محمد


[1] انبیاء ، 69
[2] بقره ، 50
[3] آل عمران ، 37
[4] بقره ، 23
[5] نمل ، 10
[6] طه ، 65-68
[7] انبیاء ، 81و 82
[8] آل عمران ، 49
[9] مائده ، 110
[10] نمل ، 40
[11] رعد ، 78

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo