موضوع بحث : دیدگاه فلاسفه در مورد نقش پیامبر در وحی

 موضوع بحث بررسی دیدگاه فلاسفه در مورد تمثل فرشته وحی است و آن این که آیا این تمثل تنها با حواس درونی پیامبر قابل ادراک بوده است یا با حواس خارجی هم برای پیامبر قابل درک بود؟ مفاد سخن فلاسفه در این باره دو چیز است:

 اما هر دو دسته در این مساله اتفاق نظر دارند که تمثل فرشته در خارج تحقق نداشته است بلکه هر چه بوده در همان قوای ادراکی پیامبر رخ می داده است. اما این امر گاه تنها باطنی بوده است و گاه ظاهری و باطنی.

 کلام علامه طباطبایی در این باره

 ایشان در ذیل آیه شریفه «فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا » [1] می فرماید : مساله تمثل در روایات فراوانی بیان شده اما در قرآن تنها در همین جا اشاره شده است. آنچه از ادامه آیات سوره مریم بدست می آید این است که حضرت جبرئیل (ع) بر حقیقت ملکی خویش باقی بوده و تمثل هم پیدا کرده بود و این حضرت مریم (س) بوده که جبرئیل را به صورت بشر دیده است . نه اینکه در خارج به صورت بشری تمثل یافته باشد بلکه تنها در ظرف ادراک حضرت مریم (س) به شکل بشر در آمده است.

 می فرماید «كثيرا ما ورد ذكر التمثل في الروايات، و أما في الكتاب فلم يرد ذكره إلا في قصة مريم في سورتها قال تعالى: «فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا» الآية:- 17 من السورة، و الآيات التالية التي يعرف فيها جبريل نفسه لمريم خير شاهد أنه كان حال تمثله لها في صورة بشر باقيا على ملكيته و لم يصر بذلك بشرا، و إنما ظهر في صورة بشر و ليس ببشر بل ملك و إنما كانت مريم تراها في صورة بشر.» [2]

 در مورد تمثل فرشته وحی سه فرض وجود دارد :

 بطلان فرض اول روشن است زیرا تبدل ملک به بشر امری محال و نا ممکن است. فرض دوم و سوم هر دو ممکن است و با ظاهر آیه هم مطابقت دارد . مرحوم علامه طباطبایی فرض دوم را پذیرفته اند. اما شواهد با فرض سوم هماهنگ تر است. برخی از این شواهد از این قرار است :

 الف) جریان حضرت ابراهیم(ع) و ملائکه ای که به عنوان میهمان نزد آن حضرت ظاهر شدند بگونه ای که همسر آن حضرت نیز آنها را مشاهده نمود. «وَ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهيمَ بِالْبُشْرى‌ قالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنيذٍ » [3] فرستادگان ما[ فرشتگان‌] براى ابراهيم بشارت آوردند؛ گفتند: «سلام!» (او نيز) گفت: «سلام!» و طولى نكشيد كه گوساله بريانى(براى آنها) آورد.

 ب) یا در جریان حضرت لوط(ع) ملک هایی برای امتحان قوم آمدند و قوم آن حضرت نیز آنها را مشاهده کردند. «وَ لَمَّا جاءَتْ رُسُلُنا لُوطاً سي‌ءَ بِهِمْ وَ ضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً وَ قالَ هذا يَوْمٌ عَصيبٌ » [4] و هنگامى كه رسولان ما[ فرشتگان عذاب‌] به سراغ لوط آمدند، از آمدنشان ناراحت شد؛ و قلبش پريشان گشت؛ و گفت: «امروز روز سختى است!» (زيرا آنها را نشناخت؛ و ترسيد قوم تبهكار مزاحم آنها شوند.)

 ج) نمونه سوم جریان تمثل حضرت جبرئیل(ع) به شکل دحیه کلبی است. در روایات آمده است که مردم نیز دحیه کلبی را مشاهده می کردند. در کتاب شریف بحارالانوار چنین آمده است « بسندى از ابن عباس كه: هميشه بامداد على عليه السّلام نزد پيغمبر صلى اللَّه عليه و آله و سلم ميرفت و او دوست داشت كه كسى بر على سبقت نجويد، و بناگاه پيغمبر در صحن خانه بود و سرش بدامن دحية بن خليفه كلبى بود و على عليه السّلام گفت:

 درود بر تو، حال صبح پيغمبر چگونه است؟ گفت خوب است اى برادر رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله على گفت خدايت از طرف ما خاندان جزاى خير دهاد، دحيه گفت: راستى من دوستت دارم و نزد من هديه خوبى دارى از مدح، توئى أمير مؤمنان، و پيشواى دست و رو سفيدان و آقاى آدميزاده‌ها تا روز قيامت جز پيغمبران و مرسلين، لواء حمد در قيامت بدست تو است، تو و شيعيانت بهمراه محمّد و گروهش ببهشت برده شويد.

 البته رستگار است هر كه دوستت دارد و نوميد و زيانكار است هر كه تو را وانهد بدوستى محمّد تو را دوست دارند و بدشمنى او دشمنت دارند، شفاعت محمّد صلى اللَّه عليه و آله بدانها نرسد، نزديك بيا اى برگزيده خدا، و سر پيغمبر را صلى اللَّه عليه و آله گرفت و بدامن او نهاد و پيغمبر صلى اللَّه عليه و آله بيدار شد و گفت: اين همهمه چه بود؟ و بوى باز گفت، فرمود: دحيه كلبى نبود و جبرئيل بود، تو را بنامى خواند كه خدايت بدان ناميده رواست كه دوستى تو را بدل مؤمنان انداخته، و ترست را بدل كافران.» [5]

 این حدیث هم مساله مشاهده دحیه کلبی توسط غیر پیامبر اکرم (ص) را نشان می دهد و هم جریان نام گذاری حضرت علی (ع) به نام امیر المومنین را بیان می دارد .

 د) نمونه دیگر در این مطلب که فرشته برای غیر انبیاء نیز تمثل می یافته و آنان مشاهده می کردند ، روایاتی است که فرموده است گاه برخی از فرشته ها به شکل مؤمنین در آمده است.

 بررسی نظریه آقای سروش درباره وحی

 دیدگاه فلاسفه اسلامی درباره وحی و چگونگی و تفسیر آن بیان شد . اکنون به بررسی دیدگاهی می پردازیم که خواسته است بر اساس دیدگاه فلاسفه، مساله وحی را به خود پیامبر نسبت دهد نه اینکه چیزی از بیرون بر آن حضرت القاء شده است. آقای سروش در نامه ای که با عنوان «طوطی و زنبور» بیان شده در این براه چنین گفته است: « همه سخن در فرشته وحی است و نوع ارتباطی که با رسول خدا (ص) داشت. از حشویه و حنابله که بگذریم هیچ یک از فیلسوفان اسلامی از فارابی گرفته تا خواجه نصیر و صدر الدین شیرازی ، ورود وحی بر پیامبر را بدون وساطت قوه خیال ممکن ندانستند و اگر جبرئیل ای بوده او هم در قوه خیال نزد پیامبر مصور و حاضر می شده یعنی باز هم خلاقیت قوه خیال بود که در را به روی جبرئیل می گشود و به او صورت و صفت می بخشید و اگر کاری می کرد جز این نبود که پیامبر را اعداد کند تا خود به علم اصیل برسد . نه اینکه پیامبر چون شاگردی از او بشنود و به مردم باز پس دهد. این است درک فلسفی از وحی که البته با درک عامیانه آن فاصله ها دارد . »

 در جلسات آینده ان شاء الله به بررسی این دیدگاه می پردازیم .

 

 * * *

 اللهم صل علی محمد و آل محمد