مکاسب محرمه / قائده ضمان/ شمول علی‌الید نسبت به حر صغیر / روایت عاریه و ضمان آخذ

موضوع: مکاسب محرمه / قائده ضمان/ شمول علی‌الید نسبت به حر صغیر / روایت عاریه و ضمان آخذ

مقدمه

مسئله‌ای که در اینجا مورد بحث است، بررسی این موضوع است که آیا از علی‌الید می‌توان استفاده کرد تا گفته شود زمانی که شخص حر صغیر را اخذ کرد و اتفاقی برای آن حر صغیر افتاد—مانند تلف شدن یا سوختن یا هر نوع از بین رفتن—ضمان این خسارت بر عهده آخذ است یا خیر.

این موضوع به‌ویژه محل اختلاف فقهاست؛ برخی می‌گویند ضمان وجود ندارد و برخی ممکن است طرفدار این باشند که آخذ ضامن است. در این صورت برای اثبات این ضمان، باید وجوه و دلایل مستندی ارائه شود.

روایت مرتبط با عاریه

وجه دوم برای اثبات ضمان آخذ، مبتنی بر روایتی در مورد عاریه است که به بحث ما مرتبط می‌شود.

روایت چنین است: وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ وَهْبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قَالَ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ : مَنِ اِسْتَعَارَ عَبْداً مَمْلُوكاً لِقَوْمٍ فَعِيبَ فَهُوَ ضَامِنٌ وَ مَنِ اِسْتَعَارَ حُرّاً صَغِيراً فَعِيبَ فَهُوَ ضَامِنٌ.[1]

امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرمود:
کسی که برده‌ای را از گروهی قرض بگیرد (برای استفاده)، و آن برده آسیب ببیند، ضامن است.
و کسی که کودک آزادی را قرض بگیرد و او آسیب ببیند، باز هم ضامن است.

    • تفاوت عاریه با اجاره: در عاریه، مستعیر تنها مالک انتفاع می‌شود، نه مالک منفعت. اگر عاریه را به اجاره بدهد و پولی دریافت کند، این پول متعلق به صاحب مال است، نه مستعیر.

بنابراین مستعیر حر صغیر، اگر آسیب ببیند یا تلف شود، ضامن است.

تاملات و اعتراضات به روایت

    1. سند روایت:

        2. برخی فقها گفته‌اند سند روایت ضعیف است.

        3. صاحب جواهر نیز اشاره کرده که از جهت سند، این روایت ضعیف است.

    4. مضمون روایت:

        5. فقها معمولاً از این روایت در عمل استفاده نکرده‌اند.

        6. اعراض اصحاب از روایت موجب وهن آن می‌شود.

    7. اعتبار روایت:

        8. حتی اگر سند معتبر باشد، اعراض فقها و اصحاب می‌تواند دلالت بر عدم اعتبار عملی روایت باشد.

نکات عملی و مستندات

    • اگر کسی حر صغیر را اخذ کرد، از نظر علی‌الید ضامن است.

    • وجه زمانی برای ضمان نیز ذکر شده، ولی محل تردید و نقد است.

    • استفاده صرف از تناسب حکم و موضوع نمی‌تواند دلیل قطعی بر ضمان باشد.

    • در مورد حر صغیر موضوع مملوک اهمیت دارد: اگر بچه‌ای مملوک در معرض خطر قرار گیرد، از بین رفتن او بر عهده آخذ است.

تحلیل فقها و مثال‌ها

    • اگر آخذ ضعیف باشد یا نتواند از خود دفاع کند و کودک صغیر در معرض خطر قرار گیرد، فقدان ضمان، زمینه سو استفاده را فراهم می‌کند.

    • در این موارد، فقیه خوش‌ذوق ممکن است تبعیت از تناسب حکم و موضوع را ترجیح دهد و ضمان را معتبر بداند.

    • مثال واقعی: کودک مملوک در جمع درندگان قرار گیرد و از بین برود؛ در اینجا ضامن بودن آخذ امری مسلم است و بهای حر صغیر باید جبران شود.

جمع‌بندی

    1. علی‌الید شخص آخذ حر صغیر را ضامن می‌داند.

    2. روایت عاریه نیز این وجه را تأیید می‌کند، گرچه سند و مضمون آن محل تردید است.

    3. توجه به تناسب حکم و موضوع در فقاهت، می‌تواند زمینه اثبات ضمان را فراهم کند.

    4. موضوع مملوک بودن کودک و خطرات محیطی، از دلایل قوی بر ضمان آخذ است.

    5. قضاوت نهایی در موارد خاص، نیازمند دقت و استناد به مستندات معتبر و علی‌الید است.