مکاسب محرمه/مسأله کذب/مسوغات کذب/اصلاح ذات بین

موضوع: مکاسب محرمه/مسأله کذب/مسوغات کذب/اصلاح ذات بین

شیخ انصاری در کتاب مکاسب می فرمایند: [1]

نعم يستحب تحمل الضرر المالي الذي لا يجحف

ترجمه: تحمل ضررهای قلیل مستحب است.

صاحب مصباح الفقاهه در ذیل کلام ایشان می فرماید:[2]

ایشان (صاحب مصباح الفقاهه) به این استحباب اشکال کرده اند که ما دلیل بر ثبوت این استحباب نداریم. ملاک را ایشان این قرار داد که ضرر به مقداری هست که عرفا ضرر شمرده شود در اینجا کذب بخاطرش جایز است و اگر ضرر در این حد نیست در اینجا آن کذب حرام است.

اگر در خارج ما برای قضیه یک صورت غالبی و یک صورت نادر درست کردیم. اگر سخن را به هر یک از صورت ها اختصاص بدهیم بلا وجه است. ضرر ضرر است چه فرقی دارد قلیل یا کثیر باشد.

شیخ انصاری می فرماید: این موضوع به سخن امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در نهج‌البلاغه مربوط است: «نشانه ایمان این است که صداقت را در جایی که به ضرر توست بر دروغی که به نفع توست ترجیح دهی».

آیت الله خوئی می فرماید: «در اینجا نیز دلیلی بر ثابت بودن این استحباب وجود ندارد، زیرا اگر ضرر مالی به حدی برسد که در عرف ضرر محسوب شود، دروغ گفتن برای جلوگیری از آن مجاز است و در غیر این صورت حرام خواهد بود، چون شواهد مجاز به این مورد انصراف دارد. پس دلیلی بر وجوب واسطه بین آن‌ها وجود ندارد تا مستحب باشد. و اما سخن ایشان در نهج البلاغه، مربوط به دروغ حرام است که انسان آن را وسیله‌ای برای کسب منفعت قرار می‌دهد. واضح است که ترک این عمل جزو نشانه‌های ایمان است.

این مطلب با مقایسه صداقت مضر و دروغ مفید تأیید می‌شود، زیرا ظاهر دروغ مفید، وسیله‌ای برای کسب منافع است و منظور از صداقت مضر در اینجا عدم نفع به خاطر کثرت اطلاق ضرر بر آن در عرف می‌باشد. بنابراین این سخن مشابه آنچه است که گفته شده: «زناکار در حالی که زنا می‌کند، مؤمن نیست، و دزد در حالی که می‌دزدد، مؤمن نیست». بله، می‌توان بر استحباب استناد کرد بر اساس تسامح در ادله سنن، با توجه به سخن ایشان که فرمودند: «از دروغ بپرهیزید، حتی اگر در آن نجاتی ببینید، زیرا در آن هلاکت است»، اما معنی این حدیث شامل موضوعی است که مؤلف مطرح کرده است.»

شیخ انصاری در کتاب مکاسب می فرماید:[3]

الثاني من مسوغات الكذب إرادة الاصلاح

آیت الله خوئی نیز در کتاب مصباح الفقاهه در ذیل این مطلب می فرماید:[4]

الثاني من مسوغات الكذب ارادة الاصلاح. أقول: لا شبهة في جواز الكذب للاصلاح بين المتخاصمين في الجملة عند الفريقين نصا وفتوى

ترجمه و توضیح: دومین مسوغ کذب، اراده اصلاح است. من می‌گویم: شکی نیست که دروغ برای اصلاح بین متخاصمان به طور کلی در بین دو گروه شیعه و عامه جایز است، هم از لحاظ نص و هم از لحاظ فتوا.

دلائل جواز کذب برای اصلاح ذات بین

صاحب مصباح الفقاهه می فرماید: [5]

ويمكن الاستدلال على جواز الكذب للاصلاح بقوله تعالى: انما المؤمنون اخوة فاصلحوا بين اخويكم[6] ، اي اصلحوا بين المؤمنين إذا تخاصموا وتقاتلوا، واتقوا الله في ترك العدل والاصلاح لعلكم ترحمون ، فان اطلاق الاية يشمل الاصلاح بالكذب ايضا.

می‌توان به آیه‌ای استناد کرد که می‌فرماید: «مومنون برادرند؛ پس بین برادرانتان اصلاح کنید» (سوره حجرات، آیه 10). این به این معناست که باید بین مومنان زمانی که دچار خصومت و درگیری شدند، اصلاح کنند و از خدا بپرهیزند که عدالت و اصلاح را رها کنند، شاید مورد رحمت قرار بگیرند. بنابراین، اطلاق این آیه شامل اصلاح با دروغ نیز می‌شود.