امر به شی مقتضی نهی از ضد /ضدخاص/مسأله ترتب/بررسی قدرت عرفی

موضوع: امر به شی مقتضی نهی از ضد /ضدخاص/مسأله ترتب/بررسی قدرت عرفی

نظریه مرحوم نائینی رضوان‌الله‌علیه درباره قدرت شرعیه و مسئله ترتب در واجبات تدریجی

موضع محقق نائینی در باره قدرت شرعیه
ایشان فرموده است که مراد به قدرتی که در لسان ادله ماخوذ است، همان قدرت عرفی است. مراد به قدرت عرفی، این است که انجام فعل، موجب مشقت برای مکلف نشود و این مشقت، شامل مخالفت با مولا، نخواهد شد. در نتیجه، مراد از قدرت شرعیه، همان قدرت عرفی است و مراد از قدرت عرفی، عدم المشقه است.

مخالف نظر اخیر و نقد آن
برخلاف این نظر، گفته شده است که اگر ما بخواهیم، و لفظی که در کلام مولا آمده است، بر معنا و مفهوم عرفی حمل کنیم، در صورتی که مفهوم عرفی را به تسامح بر بعض افراد منطبق سازیم، اما این اشخاص، مصداق مفهوم واقعی نباشند، چنین تسامح عرفی پذیرفته نیست. برای نمونه، واژه «علم»، آن است که احتمال خلاف منتفی باشد. اگر عرف، به صورت تسامح، بر ظن هم، عنوان علم را اطلاق کند، این تسامح را در اینجا نمی‌پذیریم. تسامح عرف در انطباق مفاهیم بر افراد، جایز نیست.

نظر استاد نقیبی و دفاع از دیدگاه نائینی
نظر ایشان این است که شاید بتوان به دفاع از فرمایش نائینی گفت: مطلبی که ایشان فرموده است، این نیست که مفهوم مورد نظر، بر فرد مشکوک منطبق باشد؛ بلکه، تفسیر نائینی از قدرت، به معنای عدم المشقه است؛ یعنی، مشقتی نباشد که مثلا هنگام مصرف آب برای وضو، کار سنگینی بر مکلف تحمیل شود، بلکه، در واقع، مراد، این است که انجام فعل، برای مکلف بار سنگینی نداشته باشد.

مسئله جدید: ترتب در واجبات تدریجی
اکنون وارد مسأله‌ای جدید می‌شویم؛ این است که آیا در واجباتی که به صورت تدریجی تحقق می‌یابند، ترتب اثبات می‌شود یا نه؟

مثال و شرح مسأله
مثلا، واجب اول: زید را امروز اکرام کن؛ واجب دوم: عمر را فردا اکرام کن؛ و فرض بر این است که مکلف قادر به اکرام هر دو نیست.

نکته و سؤال
اگر جای ترتب است، باید گفت: این که زید را امروز اکرام کردی، دیگر حالت انجام اکرام عمر ندارید، و بالعکس. اما اگر یکی از اینها، اهم باشد، مثلا اکرام زید، این اولا مهم است، و در صورت عدم انجام آن، اکرام عمر جایگزین می‌شود.

آیا اینجا جای ترتب است؟
پاسخ این است: اصل ترتیب در میان دو واجب، که در عرض هم قرار دارند، برقرار است، ولی در مورد واجبین تدریجی، این مطلب قابل قبول نیست.

نظر مرحوم نائینی درباره ترتب در واجبات تدریجی
مرحوم نائینی، رضوان‌الله‌علیه، معتقد است که در مورد واجبین تدریجی، یعنی آن‌هایی که با فاصله زمانی حاصل می‌شوند، قاعده ترتب پذیرفته نیست. اشکال ایشان در این است که اگر ما بخواهیم، اکرام عمر را که فردا است، واجب بدانیم، این وجوب، یا مشروط به شرط متأخر است یا معلق بر آن؛ و هر کدام، مشکل‌آفرین است، زیرا ترتب، بر دو واجب فعلی استوار است، نه بر دو واجب که به صورت تدریجی و در پی هم، تحصیل می‌شوند.

اختلاف درباره شرط متأخر و وجوب معلق
اگر فرض کنیم، اکرام عمر، واجب است، این یا باید به نحو شرط متأخر باشد، یا به نحو وجوب معلق. اما، مرحوم نائینی، شرط متأخر را نمی‌پذیرد، زیرا این شرط، مستلزم آن است که، وجوب، در مرحله بعد، نسبت به مرحله قبل، مشروط باشد. در حالی که، بر اساس قاعده، چنین شرطی در میان واجبات فعلی، پذیرفته نیست، چون این وجوب‌ها، در واقع، از یکدیگر مستقل‌اند.

نتیجه نهایی:
بنابراین، بر اساس دیدگاه مرحوم نائینی، بین دو واجب تدریجی، به دلیل فاصله زمانی، حکم ترتب جاری نمی‌شود، هرچند ممکن است در فرض‌هایی که در عرض هم قرار دارند، رایج باشد. این دیدگاه بر ریشه‌اش، این است که:

    • ترتب، وقتی جاری است که فعل‌ها در یک مرحله زمانی و در کنار هم انجام شوند؛

    • ولی، در مواردی که تفاوت زمانی دارند، نمی‌توان حکم به ترتب داد، چون فرض، بر فاعلیت مستقل و جداگانه است، نه بر رابطه ایجاب و ترتب زمانی.