اشکال بر مدعای ميرزای نائينی - مقدمه سوم/ مقدمات /عام و خاص

موضوع: عام و خاص / مقدمات / اشکال بر مدعای ميرزای نائينی - مقدمه سوم

مرحوم ميرزای نائينی در ادامه کلام خود می‌فرمايد: در مقام شک در اين که عموم مدلول کلام، استغراقی است یا مجموعی، مقتضای اصل آن است که عموم، استغراقی باشد؛ زیرا تحقق عموم مجموعی متوقف بر آن است که امور متعدّد به عنوان یک امر واحد اعتبار شوند تا بر آن حکم واحدی مترتب شود، و این اعتبار، یک عنایت زائد است که افاده آن به مؤونه و قرینه دیگری نیاز دارد.[1]

ولی با توجه به آنچه در بیان کیفیت نسبت میان مفهوم کلی و افراد آن در هر یک از اقسام عموم گذشت، روشن می‌شود که مدّعای ایشان قابل التزام نیست؛ زیرا قدر متیقّن از وضع در هر سه قسم، صرفاً شمول عام بر افراد خویش است، و تعیین نحوه لحاظ افراد عام به یکی از سه صورت «لا بشرط قسمی»، «بشرط شیء» یا «بشرط لا» نیازمند مؤونه‌ای زائد است.

به بیان دیگر: نسبت عام مجموعی، عام استغراقی و عام بدلی با یکدیگر، نسبت تباین است، و هیچ یک نسبت به دو قسم دیگر، واجد قدر متیقّنی نیست که بتوان بر اساس آن، در مقام شک اصل را بر انتساب عام به یکی از این اقسام نهاد.

مقدمه سوم: عدم صدق تعريف عموم بر اعداد

مرحوم آخوند می‌فرمايد: شمول لفظ «عشرة» و مانند آن نسبت به آحادش که در تحت آن مندرج‌اند، از باب عموم نیست؛ زیرا مفهوم آن صلاحیت انطباق بر تک‌تک آحاد را ندارد.[2]

مرحوم محقق اصفهانی، اشکالی بر مدعای آخوند وارد کرده و از آن اشکال پاسخ می‌دهد.

ايشان در بيان اشکال می‌فرمايد: هر مرتبه عدد از آحاد تشکیل شده و «واحد» بر هر یک از آنها منطبق است. پس «عشرة» نیز «واحد» را تا حد خود در بر می‌گیرد. اما عدم انطباق «عشرة» بما هو بر «واحد» اشکالی به اين مطلب وارد نمی‌کند؛ همان طور که «کلّ عالم» بر تک تک عالم‌ها منطبق نیست، بلکه مدخول ابزار عموم با لحاظ سعه آن منطبق بر افراد متعدد می‌شود. بنابر این ملاک انطباق، ذات دارای شمول بدون لحاظ حیثیت استغراقی آن است، وگرنه جز یک مصداق برای آن وجود نخواهد داشت.

سپس در مقام رفع اشکال می‌فرمايد: تفاوت در این است که «عشرة» مفهومی مستقل و متمایز از «واحد» و سایر مراتب عدد است و «واحد» جزء مفهومی آن نیست، برخلاف مدخول «کلّ» که ذاتاً قابلیت انطباق بر افراد متعدد دارد و با ابزار عموم، شمول و استغراق می‌یابد.[3]

بررسی اين مطالب را به جلسه آينده موکول می‌کنيم.