اشکال بر مدعای صاحب جواهر - تکليف پدر در مدت شير خوردن طفل/ احکام ارضاع/احکام اولاد

موضوع: احکام اولاد/ احکام ارضاع/ اشکال بر مدعای صاحب جواهر - تکليف پدر در مدت شير خوردن طفل

فرمايشات صاحب جواهر در خصوص حق مادر در تعيين مرضعه و استحقاق او برای دريافت اجرت رضاع ولو بدون مباشرت در آن و بدون قرارداد اجاره را جلسه قبل خدمتتان عرض کرديم.

ولی همان گونه که گذشت، مدعای ايشان قابل التزام نيست، زيرا گفتيم که اطلاقی در ادله وجود ندارد که حق استرضاع برای طفل را برای مادر ثابت کند، بلکه حداکثر چيزی که از ادله قابل برداشت است، حق مادر برای ارضاع طفل است.

مضافاً بر اين که مادر حتی اگر خود بدون مطالبه پدر طفل به او شير بدهد، حق مطالبه اجرت را نخواهد داشت، چه رسد به اين که طفل را به مرضعه‌ای بدهد و سپس اجرت ارضاع وی را مطالبه نمايد و آنچه که در صحيحه عبدالله بن سنان آمده است، همان گونه که گذشت، خلاف قاعده است و بايد به مورد آن ـ يعنی جايی که پدر مرتضع از دنيا رفته باشد ـ بسنده نمود.

و نيز آنچه که در صحيحه مذکور آمده است، در جايی است که جاريه مادر که منافع مالی وی متعلق به مادر است، به طفل شير داده باشد، اما اگر مرضعه‌ای حره که منافع وی متعلق به خود وی می‌باشد مجّاناً به طفل شير دهد، وجهی برای مطالبه اجرت ارضاع وی توسط مادر وجود ندارد، چون در هيچ دليلی اطلاقی مبنی بر تملّک مادر برای اجرت رضاع طفل در جميع صور وجود ندارد، بلکه تمامی ادله استحقاق مادر برای اجرت رضاع را در صورتی بيان کرده‌اند که ارضاع توسط خود وی انجام بگيرد.

اما آنچه که ايشان ادعا کرده مبنی بر اين که مرضعه متبرعه، از جانب مادر تبرع کرده، فلذا اجرت رضاع وی به مادر تعلق خواهد گرفت، در جايی قابليت التزام دارد که ابتدا مادر به واسطه قرارداد اجاره مستحق اجرت شده باشد و سپس مرضعه‌ای از جانب وی تبرّع کرده باشد، نه اين که استحقاق اجرت برای مادر به واسطه تبرّع مرضعه صورت بپذيرد.

مسأله دوم: تکليف پدر در مدتی که طفل مشغول به شير خوردن است، چيست؟

همان گونه که سابقاً گفتيم، بر اساس آيه شريفه 233 از سوره مبارکه بقره، مادامی که فرزند در مدت دو سال در حال شير خوردن از مادر خود است، رزق و کسوه مادر بر پدر واجب است و مقدار آن نيز به حسب متعارف و بر اساس قدرت مالی پدر تعيين می‌شود، زيرا در آيه شريفه می‌فرمايد: ﴿وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا﴾[1] .

البته بسياری از مفسرين و نيز فقهاء، وجوب رزق و کسوه بر پدر را از باب اجرت رضاع دانسته‌اند که گفتيم مدعای صحيحی نيست.

برخی نيز گفته‌اند: اين مطلب مربوط به زنان مطلقه است، چون زن ذات بعل از حيث زوجيت دارای نفقه است و ايجاب دوباره نفقه برای وی از حيث ارضاع وجهی ندارد.

طبرسی در تفسير آيه می‌فرمايد: «المراد رزق الأُمّ وکسوتها مادامت في الرضاعة اللازمة وذلك في المطلقة، عن الثوري والضحّاك وأكثر المفسّرين... ولم يرد به نفقة الزوجات لأنّه قابلها بالإرضاع ونفقة الزوجة لا تجب بسبب الإرضاع وإنّما تجب بسبب الزوجيّة.

وقال بعضهم: أراد به نفقة الزوجات.»[2]

اما همان گونه که در ابتدای بحث از فخر رازی گذشت، استبعادی ندارد که نفقه از دو جهت بر زوج واجب شود، از حيث زوجيت و از حيث ارضاع فرزند وی توسط مادرش که همسر زوج است، فايده آن نيز اين خواهد بود که اگر از يک جهت وجوب ساقط شود ـ مثل اين که زوجه ناشزه شده و نفقه او از حيث زوجيت ساقط گردد ـ می‌تواند از جهت ديگر باقی بماند. بنابر اين با توجه به ادله‌ای که سابقاً گذشت و بر اساس آن گفتيم که اين آيه شريفه اطلاق داشته و اختصاص به زنان مطلقه ندارد، نمی‌توان بر اساس استدلال مذکور در کلمات مفسرين که طبرسی آن را نقل کرده است، دست از مدعای سابق برداشت و وجوب رزق و کسوه را از باب وجوب اجرت در خصوص زوجه مطلقه دانست.

علاوه بر اين که ذکر قيد: ﴿بِالْمَعْرُوفِ﴾ قرينه‌ای برای اين مطلب است که مراد از آنچه که در آيه آمده است، نفقه مادر مرضعه است، نه اجرت وی، چون در تعيين اجرت متعارف بودن آن ضرورتی ندارد و بستگی به توافق طرفين دارد.

مؤيد اين مطلب نيز آيه ششم سوره مبارکه طلاق است که در آن آمده است: ﴿وَإِنْ كُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّىٰ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ﴾ که بر اساس آن، زن حامل مطلقه تا هنگام وضع حمل مطلقاً مستحق نفقه است، چه طلاق بائن باشد و چه رجعی، در حالی که مطلقه رجعيه از باب استمرار زوجيت تا اتمام عده و يا استمرار احکام زوجيت، استحقاق نفقه را داراست. بنابر اين می‌توان گفت که مطلقه رجعيه حامل از دو جهت تا حين وضع حمل، مستحق نفقه است، از جهت زوجيت و از جهت حامل بودن.

البته بايد دقت داشت که آنچه که از آيه شريفه استفاده می‌شود، وجوب خصوص رزق و کسوه است که جزئی از نفقه است، در حالی که نفقه شامل موارد ديگری بجز اين دو مورد نيز می‌شود.

ادامه بحث را جلسه آينده پی می‌گيريم ان شاء الله.