موضوع: كتاب الخمس/ الغنيمة/ وجوب خمس مطلق الفوائد فی الاحادیث النبویة

بیان شد که پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در موارد متعددی به وافدین و کسانی که به منظور پذیرش اسلام به محضر ایشان می‌آمدند و همچنین در هنگام اعزام افراد به سوی قبایل، نامه‌هایی را برای آن‌ها می‌نوشتند که متضمن برخی از احکام و شرایع اسلام بود و در کنار امر به نماز و زکات، به پرداخت خمس نیز امر نموده‌اند.

بیان وجوب خمس مطلق منافع در سایر نامه‌های نبوی

برخی موارد نیز نقل شده که پیغمبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نه به اعتبار وفد وافدین، بلکه مستقلاً و مستقیماً به بعضی از ملوک یا قبایل برای دعوت به اسلام نامه می‌نوشتند و احکام و معالم دین را بیان می‌کردند؛

    • از جمله در این نامه که حضرت به دنبال خمس، موارد زکات را هم بیان کرده‌اند و مشخص است که خمس را قسیم زکات و در عداد آن قرار داده‌اند:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، هَذَا كِتَابُ أَمَانٍ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ عَلَى لِسَانِ رَسُولِهِ بِحَقٍّ صَادِقٍ، وَ كتَابٍ نَاطِقٍ مَعَ عَمْرِو بْنِ مُرَّةَ لِجُهَينَةَ بْنِ يَزِيدَ أَنَّ لَكُمْ بُطُونَ الأَرْضِ وَ سُهُولَهَا، وَ تِلَاعَ الأَوْدِيَةِ وَ ظُهُورَهَا عَلَى أَنْ تَرْعَوْا نَبَاتَهَا، وَ تَشْرَبُوا مَاءَهَا عَلَى أَنْ تُوَدُّوا الْخُمُس، وَ تُصَلُّوا الْخَمْسَ، وَ فِى الغَنَيْمَةِ وِ الصَّرِيمَةِ شَاتَانِ إِذَا اجْتَمَعَتَا، فَإِنْ تَفَرَّقَتَا فَشَاة شَاة، لَيْسَ عَلَى أَهْلِ المثيرة صَدَقَة، وَ لَا عَلَى الوَارِدَةِ لَبِقَةٌ، وَ اللَّهُ شَهِيدٌ عَلَى مَا بَيْنَنَا وَ مَنْ حَضَرَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ.[1]

مقصود از «الغَنَيْمَة» و در برخی از تعابیر «التیعة» کمترین میزانی است که زکات در آن واجب می‌باشد، یعنی چهل عدد گوسفند و «الصریمة» نصاب بعدی زکات را در مورد گوسفندان بیان می‌کند. «المثیر» نیز گاوی است که برای کشاورزی استفاده می‌شود؛ یعنی کسانی که صاحب چنین گاوی هستند و بدین طریق کشاورزی می‌کنند، زکاتی بر آن‌ها واجب نیست.

پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) این‌چنین فرمودند که آنچه در دل زمین است (معدن و کنز) و نیز دشت و جلگه که محل کشتزار است و زمینی که مسیر حرکت آب است و همچنین پستی‌ها وبلندی‌های زمین برای شماست تا در گیاهان آنجا حیوانات خود را بچرانید و آب را مصرف کنید؛ به این شرط که خمس را بپردازید. در ادامه نیز امر به نماز و پرداخت زکات نمودند.

از سیاق کلام روشن است که خمس به معنای پرداخت یک‌پنجم غنائم جنگی نیست، بلکه معنایی اعم از آن را دربردارد و شامل فواید دیگر نیز می‌شود.

    • همچنین در روایت دیگری نیز آمده است:

كَتَبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ لِبَنِي جُوَيْنٍ الطَّائِيِّينَ لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ أَقَامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكَاةَ وَ فَارَقَ الْمُشْرِكِينَ وَ أَطَاعَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ أَعْطَى مِنَ الْمَغَانِمِ خُمُسَ اللَّهِ وَ سَهْمَ النَّبِيِّ وَ أَشْهَدَ عَلَى إِسْلامِهِ فَإِنَّ لَهُ أَمَانَ اللَّهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ ....[2]

    • نامه‌ی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به جناده‌ی ازدی و قبیله‌ی او نیز این‌چنین نقل شده است:

كَتَبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ كِتَابًا لِجُنَادَةَ الأَزْدِيِّ وَ قَوْمِهِ وَ مَنْ تَبِعَهُ مَا أَقَامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكَاةَ وَ أَطَاعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ أَعْطَوْا مِنَ الْمَغَانِمِ خُمُسَ اللَّهِ وَ سَهْمَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَ فَارَقُوا الْمُشْرِكِينَ فَإِنَّ لَهُمْ ذِمَّةَ اللَّهِ وَ ذِمَّةَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ.[3]

پس پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در موارد متعددی که به قبایل و سران آن‌ها نامه نوشته‌اند، وجوب خمس را نموده‌اند.

حال سخن در این است که مراد پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در این نامه‌ها، وجوب خمس در غنائم دارالحرب است یا در مطلق منافع؟

در برخی از نامه‌هایی که از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل شد، ایشان وجوب پرداخت خمس را به صورت مطلق بیان کرده‌اند و در بعضی موارد، فرموده‌اند «خمس مغنم را پرداخت کنید». در موارد اول جای تردیدی نسبت به شمول حکم وجوب خمس در مطلق منافع وجود ندارد. اما در موارد دوم، شاید این تردید حاصل شود که استفاده از تعبیر «مغنم»، منجر به اختصاص حکم به غنائم دارالحرب شود. لکن پیش از این به دفعات بیان شد که معنای لغوی و عرفی ماده‌ی «غنم»، مطلق فایده است و شامل همه‌ی اموالی می‌شود که انسان به وسیله‌ی سعی و تلاش خود به آن‌ها دست یافته است. خصوصاً که در تعدادی از نامه‌های ذکر شده، وجوب خمس در سیاق بیان زمین و کشتزار واقع شده و هیچ ظهوری در غنائم جنگی ندارد.

سؤال

آیا در آیات و روایات، واژه‌های خمس و زکات به جای یکدیگر استفاده شده‌اند؟ مثلاً از تعبیر خمس استفاده شده، اما منظور از آن زکات باشد.

پاسخ

زکات به معنای هر مالی است که سبب رشد دارایی انسان می‌شود. بنابر دیدگاه امامیه در مواردی که زکات به صورت مطلق و بدون ذکر جزئیات آن استفاده شده، دارای معنایی عام است که شامل خمس هم می‌شود؛ اما واژه‌ی خمس به معنای زکات به کار نرفته است. البته پیش‌تر بیان شد که در نظر عامه روایاتی که خمس را در رکاز، کنز و معدن نقل کرده بودند، در حقیقت بیان درهم و دینار هستند و مورد زکات به شمار می‌روند. در دیدگاه عامه، تعبیر خمس در این روایات میزان زکات آن‌ها را مشخص می‌کند، یعنی یک‌پنجم آن‌ها باید به عنوان زکات پرداخت شود.

سؤال

آیا اسناد این روایات معتبر هستند؟

پاسخ

برخی از موارد، در کتب معتبر عامه نقل شده و از دیدگاه آن‌ها دارای اسنادی صحیح است. برخی از آن‌ها نیز اسناد ضعیفی دارد و یا به صورت مرسل نقل شده‌اند. اما از آنجایی که به دنبال فتوا بر اساس این روایات نیستیم، بلکه در جایگاه استدلال علیه عامه و در مقام اسکات خصم می‌توان از روایات آن‌ها استفاده کرد؛ زیرا ادعا این بود که اثری از حکم وجوب خمس در غیرغنائم دارالحرب در آثار و روایات اسلامی وجود ندارد، اما با بیان این موارد از کتب مخالفین، ادعای مذکور باطل می‌شود.