موضوع: كتاب الخمس/ الغنيمة/ روایات الامامیة ذیل آیة الخمس

بحث در باب آیه‌ی شریفه‌ی خمس بود و با بررسی کلام مفسران، اهل لغت، عبارات فقهاء و موارد استعمال غنیمت در روایات عامه و امامیه و نیز سایر آیات قرآن کریم، به این نتیجه رسیدیم که دلالت آیه‌ی شریفه بر وجوب خمس در اعم از غنائم دارالحرب است. همان‌گونه که پیش‌تر متذکر شدیم، اصل مباحث ما که در استنباط دخیل است، در روایات خواهد بود. اما قبل از ورود به اصل بحث، سؤالاتی درباره‌ی مسئله‌ی خمس در فقه مقارن مطرح است که لازم است پاسخگویی به آن‌ها مقدمه‌ی مباحث باشد. پاسخ به این سؤالات در حقیقت منجر به رفع ابهامات و شبهاتی خواهد شد که از سوی عامه نسبت به دیدگاه امامیه در مسئله‌ی خمس مطرح است.

بنابراین، در ادامه‌ی مباحث مقدماتی این مسائل را دنبال خواهیم کرد:

    • روایاتی که در ذیل آیه‌ی خمس از ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) نقل شده، این آیه را چگونه تفسیر کرده‌اند؟

    • از جنبه‌ی تاریخی، آیا پیغمبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) اهل گرفتن خمس بوده یا خیر و اگر می‌گرفته از چه مواردی خمس دریافت کرده است؟ آیا اختصاص به غنائم دارالحرب داشته یا خیر؟

    • کیفیت تقسیم خمس توسط ایشان به چه صورت بوده؟

    • قبل از زمان امام صادق (علیه‌السلام) که باب خمس در روایات باز شده، در زمان امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) این مسئله چگونه بوده؟

    • نظر عامه درباره‌ی غیرغنائم حربیه چیست؟ آیا در کتب آن‌ها در سایر مواردی که مد نظر امامیه است، خمس ذکر شده است یا خیر؟

    • مسئله‌ی خمس در زمان خلفاء چگونه بوده؟ خلفاء که خود را جانشین رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌دانستند، چگونه عمل می‌کردند؟

همچنین باید به انظار فقهایی که در موضوع فقه آیات الاحکام سخن گفته‌اند، پرداخته شود؛ بعضی از شخصیت‌های فقهی امامیه در موضوع آیات الاحکام صاحب کتاب هستند، مثل مرحوم فاضل مقداد شاگرد علامه که در این زمینه کتاب «کنزالعرفان» را نگاشته‌اند و مرحوم مقدس اردبیلی که «زبدة البیان» را تألیف کرده‌اند.

بررسی روایات امامیه ذیل آیه‌ی شریفه

پس از واکاوی عبارات مفسرین فریقین، قول لغویین و فقهای عامه و امامیه و موارد استعمال واژه‌ی غنیمت در روایات، اکنون به سراغ متون تفسیری مأثور امامیه می‌رویم.

    • مرحوم شیخ صدوق در کتاب «الخصال» این روایت را نقل کرده است:

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الشَّاهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو حَامِدٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو يَزِيدَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ صَالِحٍ التَّمِيمِيُّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَنَسُ بْنُ مُحَمَّدٍ أَبُو مَالِكٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ قَالَ فِي وَصِيَّتِهِ لَهُ يَا عَلِيُّ إِنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ سَنَّ فِي الْجَاهِلِيَّةِ خَمْسَ سُنَنٍ أَجْرَاهَا اللَّهُ لَهُ فِي الْإِسْلَامِ حَرَّمَ نِسَاءَ الْآبَاءِ عَلَى الْأَبْنَاءِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ‌ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تَنْكِحُوا ما نَكَحَ آباؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ وَ وَجَدَ كَنْزاً فَأَخْرَجَ مِنْهُ الْخُمُسَ وَ تَصَدَّقَ بِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ الْآيَةَ وَ لَمَّا حَفَرَ زَمْزَمَ سَمَّاهَا سِقَايَةَ الْحَاجِّ فَأَنْزَلَ اللَّهُ أَ جَعَلْتُمْ سِقايَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ الْآيَةَ وَ سَنَّ فِي الْقَتْلِ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ[1] فَأَجْرَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِكَ فِي الْإِسْلَامِ وَ لَمْ يَكُنْ لِلطَّوَافِ عَدَدٌ عِنْدَ قُرَيْشٍ فَسَنَّ فِيهِمْ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ فَأَجْرَى اللَّهُ ذَلِكَ فِي الْإِسْلَامِ يَا عَلِيُّ إِنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ كَانَ لَا يَسْتَقْسِمُ بِالْأَزْلَامِ وَ لَا يَعْبُدُ الْأَصْنَامَ وَ لَا يَأْكُلُ مَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ يَقُولُ أَنَا عَلَى دِينِ أَبِي إِبْرَاهِيمَ.[2]

در این روایت، در ذیل آیه‌ی شریفه بیان شده که سنت عبدالمطلب مبنی بر خمس کنز در اسلام نیز مورد تأیید قرار گرفته است.

    • روایت زیر نیز توسط شیخ طوسی در کتاب «تهذیب الاحکام» نقل شده است:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ قَالَ: كَتَبَ إِلَيْهِ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ وَ قَرَأْتُ أَنَا كِتَابَهُ إِلَيْهِ فِي طَرِيقِ مَكَّةَ ... فَأَمَّا الْغَنَائِمُ وَ الْفَوَائِدُ فَهِيَ وَاجِبَةٌ عَلَيْهِمْ فِي كُلِّ عَامٍ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‌ وَ الْيَتامى‌ وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى‌ عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ وَ الْغَنَائِمُ وَ الْفَوَائِدُ يَرْحَمُكَ اللَّهُ فَهِيَ الْغَنِيمَةُ يَغْنَمُهَا الْمَرْءُ وَ الْفَائِدَةُ يُفِيدُهَا ... فَمَنْ كَانَ عِنْدَهُ شَيْ‌ءٌ مِنْ ذَلِكَ فَلْيُوصِلْ إِلَى وَكِيلِي وَ مَنْ كَانَ نَائِياً بَعِيدَ الشُّقَّةِ فَلْيَتَعَمَّدْ لِإِيصَالِهِ وَ لَوْ بَعْدَ حِينٍ ....[3]

در این حدیث نیز حضرت جوادالائمه (علیه‌السلام) با استشهاد به آیه‌ی شریفه، وجوب خمس غنائم و فوائد را در هر سال بیان نموده است.