موضوع: كتاب الخمس/ الغنیمة/ موارد استعمال الغنیمة فی الروایات

بحث پیرامون معنای واژه‌ی «غنمتم» در آیه‌ی شریفه بود. بیان شد که عامه غنیمت را مختص به غنائم دارالحرب می‌دانند، اما بنابر نظر امامیه این واژه اعم از غنائم جنگی است. برای رفع نزاع بین عامه و امامیه باید به بررسی دو طریق بپردازیم:

    1. کلام اهل لغت

    2. موارد استعمال.

با بررسی کتب لغت این نتیجه حاصل شد که اکثر لغویون ماده‌ی «غنم» را به معنای «الفوز بالشیء» معرفی کرده‌اند.

نادرست بودن قید «عدم مشقت»

در برخی از کتب لغت نظیر العین، القاموس المحیط و لسان العرب ماده‌ی «غنم» را به «الفوز بالشیء فی غیر مشقة» معنا کرده‌اند؛ اما به نظر می‌رسد قید «عدم مشقت» صحیح نیست، چرا که حتی در صورتی که غنیمت را به معنای مورد نظر عامه یعنی غنائم دارالحرب نیز بدانیم، برای به دست آوردن آن دچار مشقت هستیم. صاحب المنار نیز در این رابطه می‌گوید:

الْغُنْمُ بِالضَّمِّ وَ الْمَغْنَمُ وَ الْغَنِيمَةُ فِي اللُّغَةِ: مَا يُصِيبُهُ الْإِنْسَانُ وَ يَنَالُهُ وَ يَظْفَرُ بِهِ مِنْ غَيْرِ مَشَقَّةٍ، كَذَا فِي الْقَامُوسِ، وَ هُوَ قَيْدٌ يُشِيرُ إِلَيْهِ ذَوْقُ اللُّغَةِ أَوْ يَشْتَمُّ مِنْهُ مَا يُقَارِبُهُ، وَ لَكِنَّهُ غَيْرُ دَقِيقٍ، فَمِنَ الْمَعْلُومِ بِالْبَدَاهَةِ أَنَّهُ لَا يُسَمَّى كُلُّ كَسْبٍ أَوْ رِبْحٍ أَوْ ظَفَرٍ بِمَطْلُوبٍ غَنِيمَةً، كَمَا أَنَّ الْعَرَبَ أَنْفُسَهُمْ قَدْ سَمَّوْا مَا يُؤْخَذُ مِنَ الْأَعْدَاءِ فِي الْحَرْبِ غَنِيمَةً، وَ هُوَ لَا يَخْلُو مِنْ مَشَقَّةٍ، فَالْمُتَبَادِرُ مِنَ الِاسْتِعْمَالِ أَنَّ الْغَنِيمَةَ وَ الْغُنْمَ: مَا يَنَالُهُ الْإِنْسَانُ، وَ يَظْفَرُ بِهِ مِنْ غَيْرِ مُقَابِلٍ مَادِّيٍّ يَبْذُلُهُ فِي سَبِيلِهِ (كَالْمَالِ فِي التِّجَارَةِ مَثَلًا)، وَ لِذَلِكَ قَالُوا: إِنَّ الْغُرْمَ ضِدُّ الْغُنْمِ، وَ هُوَ مَا يَحْمِلُهُ الْإِنْسَانُ مَنْ خُسْرٍ وَ ضَرَرٍ بِغَيْرِ جِنَايَةٍ مِنْهُ، وَ لَا خِيَانَةٍ يَكُونُ عِقَابًا عَلَيْهِمَا. فَإِنْ جَاءَتِ الْغَنِيمَةُ بِغَيْرِ عَمَلٍ وَ لَا سَعْيٍ مُطْلَقًا سُمِّيَتِ الْغَنِيمَةُ الْبَارِدَةُ.[1]

البته بعضی از اموالی که انسان به آن‌ها دست می‌یابد اما مشمول حکم وجوب خمس نیستند همچون ارث، هبه و مهریه، بدون مشقت حاصل می‌شوند، اما همان‌گونه که روشن است، دستیابی به موارد غنیمت که خمس به آن‌ها تعلق می‌گیرد مانند غنائم دارالحرب، ارباح تجارات و معدن، نیازمند تلاش و کوشش و تحمل مشقت است.

موارد استعمال ماده‌ی «غنم»

اکنون برخی از موارد استعمال ماده‌ی «غنم» را در روایات امامیه و عامه مورد بررسی قرار می‌دهیم. چنانکه مشاهده خواهد شد، ماده‌ی «غنم» در اَشکال مختلفی استفاده شده و به معنای بهره‌مند شدن، منتفع شدن و سود بردن به کار رفته است:

    • از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل شده است که فرمودند:

صِفَةُ الْعَاقِلِ أَنْ يَحْلُمَ عَمَّنْ جَهِلَ عَلَيْهِ ... وَ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَتَكَلَّمَ تَدَبَّرَ فَإِنْ كَانَ خَيْراً تَكَلَّمَ فَغَنِمَ وَ إِنْ كَانَ شَرّاً سَكَتَ فَسَلِمَ.[2]

عاقل کسی است که قبل از سخن گفتن فکر می‌کند، پس اگر سخن درستی بود سخن می‌گوید و بهره‌مند می‌شود.

    • قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً عَلِمَ حَقّاً فَقَالَ فَغَنِمَ أَوْ سَكَتَ فَسَلِمَ.[3]

    • عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ عَلَيْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ ذَكَرَ لَهُمُ اخْتِيَارَاتِ الْأَيَّامِ إِلَى أَنْ قَالَ ... الثَّالِثُ وَ الْعِشْرُونَ يَوْمٌ صَالِحٌ وُلِدَ فِيهِ يُوسُفُ عَلَيْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ يَوْمٌ خَفِيفٌ تُطْلَبُ فِيهِ الْحَوَائِجُ وَ التِّجَارَةُ وَ التَّزْوِيجُ وَ الدُّخُولُ عَلَى السُّلْطَانِ وَ مَنْ سَافَرَ فِيهِ غَنِمَ وَ أَصَابَ خَيْراً ....[4]

    • قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ فِي حَدِيثٍ طَوِيلٍ فَإِذَا انْقَلَبْتَ مِنْ عِنْدِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلَامُ نَادَاكَ مُنَادٍ لَوْ سَمِعْتَ مَقَالَتَهُ لَأَقَمْتَ عُمُرَكَ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ يَقُولُ طُوبَى لَكَ أَيُّهَا الْعَبْدُ قَدْ غَنِمْتَ وَ سَلِمْتَ قَدْ غُفِرَ لَكَ مَا سَلَفَ فَاسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ وَ ذَكَرَ الْحَدِيثَ بِطُولِهِ.[5]

    • عَنْ عَلِيِّ بْنِ عِيسَى رَفَعَهُ قَالَ: إِنَّ مُوسَى عَلَيْهِ السَّلَامُ نَاجَاهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَقَالَ لَهُ فِي مُنَاجَاتِهِ ... يَا مُوسَى اجْعَلْ لِسَانَكَ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِكَ تَسْلَمْ وَ أَكْثِرْ ذِكْرِي بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ تَغْنَمْ وَ لَا تَتَّبِعِ الْخَطَايَا فَتَنْدَمَ فَإِنَّ الْخَطَايَا مَوْعِدُهَا النَّارُ.[6]

    • عَنِ الْفُجَيْعِ الْعُقَيْلِيِّ قَالَ حَدَّثَنِي الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا حَضَرَتْ‌ أَبِيَ الْوَفَاةُ أَقْبَلَ يُوصِي فَقَالَ ... الْزَمِ الصَّمْتَ تَسْلَمْ وَ قَدِّمْ لِنَفْسِكَ تَغْنَمْ وَ تَعَلَّمِ الْخَيْرَ تَعْلَمْ.[7]

اگر از پیش برای خود چیزی بفرستی، سودمند خواهی بود.

    • قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: إِذَا اتُّخِذَ الفَيْءُ دُوَلًا، وَ الأَمَانَةُ مَغْنَمًا، وَ الزَّكَاةُ مَغْرَمًا، وَ تُعُلِّمَ لِغَيْرِ الدِّينِ، وَ أَطَاعَ الرَّجُلُ امْرَأَتَهُ، وَ عَقَّ أُمَّهُ، وَ أَدْنَى صَدِيقَهُ، وَ أَقْصَى أَبَاهُ، وَ ظَهَرَتِ الأَصْوَاتُ فِي المَسَاجِدِ، وَ سَادَ القَبِيلَةَ فَاسِقُهُمْ، وَ كَانَ زَعِيمُ القَوْمِ أَرْذَلَهُمْ، وَ أُكْرِمَ الرَّجُلُ مَخَافَةَ شَرِّهِ، وَ ظَهَرَتِ القَيْنَاتُ وَ المَعَازِفُ، وَ شُرِبَتِ الخُمُورُ، وَ لَعَنَ آخِرُ هَذِهِ الأُمَّةِ أَوَّلَهَا، فَلْيَرْتَقِبُوا عِنْدَ ذَلِكَ رِيحًا حَمْرَاءَ، وَ زَلْزَلَةً وَ خَسْفًا وَ مَسْخًا وَ قَذْفًا وَ آيَاتٍ تَتَابَعُ كَنِظَامٍ بَالٍ قُطِعَ سِلْكُهُ[8] فَتَتَابَعَ.[9]

از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل شده که فرمودند: زمانی که اموال عمومی مورد استفاده‌ی همه قرار گیرد و امانت مغنم باشد (یعنی به جای نگهداری از امانت مردم، آن را مورد استفاده قرار داده و از آن بهره ببرند) و زکات خسارت پنداشته شود و دین به خاطر غیر خدا آموزش داده شود و مرد از زنش پیروی کند و سبب عقوق مادر شود (برای رضایت همسر مادر را بیازارد) و دوستش را به خود نزدیک کند اما پدرش را از خود دور کرده و برنجاند و صدای بلند در مساجد بلند شود و فرد فاسق قبیله سید و بزرگ قبیله شود و پست‌ترین آن‌ها زعیم قوم شود و فرد به خاطر ترس از شرش اکرام شود و ابزارآلات موسیقی و زنان آوازه‌خوان ظاهر شوند و خمر نوشیده شود و آخرین امت اولینش را لعن کند، در این صورت باید از وقوع باد سرخ و زلزله و فرورفتن زمین و مسخ (تبدیل انسان به حیوان) و رواج فحش و ناسزا و این‌چنین نشانه‌هایی ترسید؛ آیات و نشانه‌هایی که همچون دانه‌های جواهراتی که بند آن‌ها از هم گسسته، پشت سر هم به وقوع می‌پیوندند.

    • قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ لِقَاءُ الْإِخْوَانِ مَغْنَمٌ جَسِيمٌ وَ إِنْ قَلُّوا.[10]

    • قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: إِذَا أَعْطَيْتُمْ الزَّكَاةَ فَلَا تَنْسَوا ثَوَابَهَا، أَنْ تَقُولُوا: اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا مَغْنَمًا وَ لَا تَجْعَلْهَا مَغْرَمًا.[11]

    • عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَمْرٍو، قَالَ: قُلْتُ يَا رَسُولَ اللهِ: مَا غَنِيمَةُ مَجَالِسِ الذِّكْرِ؟ قَالَ: غَنِيمَةُ مَجَالِسِ الذِّكْرِ الْجَنَّةُ الْجَنَّةُ.[12]