موضوع: كتاب الخمس/ آیة الخمس /

بیان شد که مبحث خمس به لحاظ اینکه یکی از مباحث مهم در فقه مقارن است، اهمیت دارد. همچنین شبهاتی درباره‌ی خمس مطرح می‌شود که پاسخ به آن‌ها نیازمند بررسی ادله‌ی خمس است.

مرحوم سید یزدی در کتاب شریف عروة‌الوثقی می‌نویسد:

كتاب الخمس و هو من الفرائض و قد جعلها الله تعالى لمحمد (صلى الله عليه و آله) و ذريته عوضا عن الزكاة إكراما لهم و من منع منه درهما أو أقل كان مندرجا في الظالمين لهم، و الغاصبين لحقهم، بل من كان مستحلا لذلك كان من الكافرين، ففي الخبر عن أبي بصير قال: قلت لأبي جعفر (عليه السلام): ما أيسر ما يدخل به العبد النار؟ قال (عليه السلام): من أكل من مال اليتيم درهما و نحن اليتيم. و عن الصادق (عليه السلام) إن الله لا إله إلا هو حيث حرم علينا الصدقة أنزل لنا الخمس، فالصدقة علينا حرام و الخمس لنا فريضة، و الكرامة لنا حلال.[1]

بررسی آیه‌ی خمس

تنها آیه‌ای که در قرآن کریم مسئله‌ی خمس را مطرح کرده، آیه‌ی 41 سوره‌ی مبارکه‌ی انفال است:

﴿وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‌ وَ الْيَتامى‌ وَ الْمَساكينِ وَ ابْنِ السَّبيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى‌ عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَديرٌ﴾ [2]

در ابتدا لازم است چند نکته درباره‌ی این آیه‌ی شریفه بیان شود:

    1. ﴿أَنَّما﴾ در اصل «أنَّ ما» بوده که مرکب از «أنَّ» (یکی از حروف مشبهة بالفعل) و «ما»ی موصوله است. اما در رسم‌الخط قرآن به این شکل نگارش شده است. «أنّ» مابعد خود را در حکم مفعول برای ﴿اعْلَمُوا﴾ قرار می‌دهد.

    2. ﴿مِنْ﴾ بیانیه است و از «ما»ی موصوله رفع ابهام می‌کند.

    3. ﴿فَأَنَّ﴾ در اصل باید «فإنَّ» باشد، اما از باب قران با أ﴿َنَّما﴾ در ابتدای آیه به این صورت آمده است.

    4. «خُمُس» همانند «خُمْس» به معنای یک‌پنجم است.

    5. این آیه‌ی شریفه با عبارت ﴿وَ اعْلَمُوا﴾ آغاز شده است. به طور کلی آیاتی که تعبیر ﴿اعْلَمُوا﴾ در آن‌ها به کار رفته است، دو صورت دارند:

1. برخی از این آیات بیانگر یک نکته‌ی اعتقادی و نظری و علمی محض هستند؛ مانند ﴿وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَليمٌ﴾[3] ، ﴿وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقابِ﴾[4] ، ﴿وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقينَ﴾[5] ، ﴿وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلاقُوهُ﴾[6] .

2. در مواردی مثل این آیه‌ی شریفه که بر سر یک فرع فقهی آمده است، در حقیقت به معنای «اعلموا و اعملوا» است؛ یعنی بدانید برای عمل کردن. همچنین این نکته از تناسب ابتدای آیه با ذیل آن ﴿إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ ...﴾ نیز به دست می‌آید.

جهات اختلاف امامیه و عامه

در مسئله‌ی خمس بین امامیه و عامه در سه جهت اختلاف اساسی وجود دارد:

1. متعلق خمس؛ در این آیه «ما غنمتم» به عنوان متعلق خمس معرفی شده است که بنابر قول عامه مختص غنائم دارالحرب است، اما امامیه مقصود از آن را مطلق غنائم می‌دانند.

2. تعداد سهام خمس؛ در دیدگاه امامیه خمس به شش سهم تقسیم می‌شود، چنانکه ظاهر آیه‌ی شریفه نیز اصناف شش‌گانه‌ای برای تقسیم خمس بیان نموده است؛ اما در نظر عامه خمس تنها دارای سه سهم است.

3. مستحقین خمس؛ نقطه‌ی سوم افتراق بین عامه و امامیه آن است که عامه مقصود از ﴿الْيَتامى‌ وَ الْمَساكينِ وَ ابْنِ السَّبيلِ﴾ را در آیه‌ی شریفه مطلق قلمداد می‌کنند، اما بنابر نظر امامیه این سه گروه تنها از میان بنی‌هاشم مستحق خمس هستند.

متعلق خمس

چنانکه گذشت، متعلق خمس در این آیه‌ی شریفه غنیمت است که عامه فقط آن را شامل غنائم دارالحرب می‌دانند، اما امامیه غنیمت را به معنای «کل ما یظفر الانسان فی حیاته و یحوزه من الاموال» برمی‌شمرد. یعنی هر آنچه انسان به دست می‌آورد، مشمول حکم خمس است، چه در حرب باشد و چه در غیرحرب. بنابراین متعلق خمس شامل معدن، کنز، آنچه با غواصی به دست آمده، غنائم دارالحرب، مال حلال مخلوط به حرام، اراضی خریداری شده از مسلمین توسط کفار و ارباح تجارات و مکاسب است. در ادامه هم از کتب لغت، هم تفسیر و هم کلام فقهاء به منظور اثبات این نظریه استشهاد خواهیم نمود.

در نقطه‌ی مقابل این دیدگاه، عامه قرار دارند که مراد از «ما غنمتم» در آیه‌ی شریفه را تنها غنائم حربیه می‌دانند و به همین دلیل بحث از خمس را در کتب فقهی خود به عنوان یک کتاب مستقل بیان نمی‌کنند، بلکه در کتاب الجهاد در مسئله‌ی «قسمة الفیء و الغنائم الحربیة» به آن می‌پردازند. اما در کتب مختلف فقهی امامیه نظیر شرح لمعه و کتب فقهی مختلف علامه‌ی حلی، کتاب الخمس وجود دارد.