مستطرفات السرائر/جوامع روایی شیعه /علم رجال

موضوع: علم رجال/جوامع روایی شیعه /مستطرفات السرائر

مستطرفات السرائر

کتاب مستطرفات سرائر،مجموعه روایاتی است که ابن ادریس حلی در انتهای کتاب فقهی خود السرائر ذکر کرده است که حدود پانصد روایت است. محمد بن ادریس حلى»(۵۹۸-۵۴۳ ق) از فقها و مجتهدین بزرگ شیعه در قرن ۶ هجری است. ابن ادریس حلی نخستین کسی بوده از فقهای امامیه که در حجیت اخبار کتب اربعه تردید و تشکیک روا داشته است. وی یک از مشاهیر فقهای شیعه است که به «علم اصول فقه» عمل کرده و ادله عقلیه را در فقه امامیه بکار برده و اخبار کتب اربعه را اخبار آحاد دانسته است. ابن ادریس ثابت کرد که هیچگاه نباید تحت تاثیر نام و شهرت و عظمت مقام علمی عالمان، از تفکر اصولی و اجتهادی و پاسخ گویی به نیازهای جامعه در چارچوب شرایط زمان و مکان باز ماند، چرا که اجتهاد برای مجتهدان امری لازم در هر زمان است.وی جو صد ساله تقلید از شیخ طوسی را شکست و به اجتهاد شیعه جان دوباره ای بخشید ابن ادریس به استفاده فراوان از دلایل عقلی در استنباط احکام و شکستن سنت تقلید از آرای شیخ طوسی و احیای باب اجتهاد در فقه مشهور است. مهمترین و تأثیرگذارترین اثر ابن ادریس، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، معروف به السرائر است که شامل تمام ابواب فقه(عبادات، عقود، ایقاعات و احکام) است که آن را در سال‌های ۵۸۷ و ۵۸۸ تألیف کرد. این کتاب از نظر تعداد ابواب و فصول، جامع‌ترین کتابی است که تا عصر ابن ادریس نگارش یافته است. ابن ادریس در روز جمعه هجدهم شوال سال ۵۹۸ در ۵۵ سالگی در شهر حله از دنیا رفت.مرقدش در سال ۱۳۸۱ تعمیر و تجدید بنا شد. حسینیه‌ای نیز به نام او در شهر حله وجود دارد.

در پایان كتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی بابى تحت عنوان «باب الزيادات» آمده است(ج3 ص549) كه بعدها به «مستطرفات السرائر» مشهور گشته است. مؤلف درباره آن مى‌نويسد: «هو آخر ابواب هذا الكتاب مما استنزعتُه و "استطرفتُه" من كتب المشيخة المصنفين و الرواة المحصلين و ستقفُ على اسمائهم ان شاءاللّه؛ اين آخرين باب از كتاب السرائر است كه در آن آنچه را از کتاب‌هاى مشيخه مصنفين و راويان محقق را جدا نموده مورد استفاده قرار داده‌ام و بزودى به نام آنان اطلاع خواهى يافت». سپس در ادامه به نام بیست نفر اشاره مى‌كند.(فمن ذلك ما أورده موسى بن بكر الواسطي في كتابه عنه عن حمران‌...و من ذلك ما استطرفناه من كتاب معاوية بن عمار‌و...) کتبى که ابن ادریس از آنها در «مستطرفات السرائر» نقل مى کند -و که جمع آنها به ۲۱ عنوان مى رسد-، عمدتا جزء اصول اولیه هستند از جمله:کتاب موسى بن بکر واسطى،کتاب معاویة بن عمار،کتاب النوادر احمد اشعری،کتاب النوادر بزنطى از اصحاب امام رضا علیه السلام،کتاب جامع بزنطى،کتاب ابان بن تغلب،کتاب جمیل بن درّاج،کتاب من لا یحضره الفقیه از شیخ صدوق،کتاب قرب الإسناد از عبدالله بن جعفر حمیری و کتاب محاسن برقى.

این کتاب مورد توجه خاص علما قرار گرفته و در بسیارى از منابع روایى روایات آن نقل شده است. «مستطرفات» توسط علامه مجلسى در بحارالانوار آمده و شیخ حر عاملى اکثر یا تمام آن را در وسائل الشیعه آورده است. گفته شده بسیاری از این اصول اصحاب و روات به صورت اولیه خویش تا عصر «محمد بن ادریس حلی» باقی بود و او از آنها مستطرفات السرائر را فراهم آورده است و لذا آنچه موجب اهمیت این کتاب شده این است که بیشتر اصول و کتبی که ابن ادریس نقل می کند به دست ما نرسیده است و در آن احادیث جالب توجهی از آثار متقدمان گردآوری شده و در میان آن‌ها، احادیث نادر و منحصر به‌فردی نیز دیده می‌شود.

اشکال اساسی که به روایات مستطرفات سرائر وارد شده، ارسال روایات است اگرچه ظاهراً ابن ادریس این روایات را از کتب و اصول معروف و مشهور اخذ کرده اما از آنجا که طریق بین خود تا کتابهای مشهور را ذکر نکرده است این روایات به حسب ظاهر مرسل محسوب می‌شود. عده ای مانند مرحوم آیت الله خوئی می گویند همه این روایات مرسل است و قابل اعتماد نیست و نهایتا مؤید است.برخی معتقدند که امکان تصحیح روایات مستطرفات وجود دارد تنها کاری که می‌بایست انجام داد مشخص کردن طریق ابن ادریس به صاحبان کتاب‌هایی است که در آخر ذکر شده است در این صورت روایات از ارسال خارج شده و تنها باید بررسی کرد که آیا اشخاصی که در سلسله سند این روایات قرار گرفته‌اند ضعیف‌اند یا خیر؟ راهی که برای حل معضل ارسال روایات مطرح شده برخی اجازات علما است همانن اجازه شهید اول به ابن خازن حائری یا جازه شهید ثانی به پدر شیخ بهایی و.. از این اجازات معلوم می‌شود ابن ادریس به این کتب طریق دارد چون وی از واسطه‌های موجود در این اجازات است، مثلا در این اجازات آمده ابن ادریس همه کتاب‌های شیخ طوسی از جمله فهرست را روایت کرده است اگر ابن ادریس کتاب فهرست شیخ طوسی با کتاب‌های موجود در آن را روایت کرده باشد، می توان نتیجه گرفت که طرق ابن ادریس به این کتاب‌ها همان طرق شیخ طوسی است.

بنابراین عمده این است که دو مطلب ثابت شود یکی اینکه شیخ طوسی به آن کتابها و اصول طریق دارد و دیگر آنکه طرق شیخ طوسی به آنها صحیح است اگر این دو مطلب به هم ضمیمه شود مشکل ارسال روایات مستطرفات برطرف می‌شود

برخی نیز مانند آیت الله بروجردی قائل شده اند که روایات مستطرفات قابل اعتماد می باشد چون ابن ادریس روایات آن را از اصول و کتب معتبره اصحاب که نزد خود موجود بوده نقل کرده است و از آن طرف ابن ادریس کسی بوده که خبر واحد را معتبر نمی دانسته مگر محفوف به قرینه قطعیه باشد لذا این موجب اعتماد به روایات ابن ادریس در مستطرفات خواهد شد.آیت الله محمد آصف محسنی نیز در این باره می گوید: عرف من أنّ الحلّي لا يعتمد على خبر الواحد ولا يعمل بغير القطعي، حتّى يحتمل الضعف في الأسناد المحذوفة، بل نفهم أنّ الكتب المذكورة وصلت إليه بالتواتر.[1]

نتیجه آن که: روایات کتاب مستطرفات السرائر نیازمند بررسی سندی دقیق تری می باشد تا بتوان مثلا با توجه به برخی طرق شیخ طوسی به صاحبان اصول و کتب و تجمیع قرائن آنها را از ارسال خارج نمود و به عنوان دلیل به آنها تمسک نمود.