1404/01/19
بسم الله الرحمن الرحیم
شناخت نامه تهذیب و استبصار2/جوامع روایی شیعه /علم رجال
موضوع: علم رجال/جوامع روایی شیعه /شناخت نامه تهذیب و استبصار2
کتاب تهذیب الاحکام:
کتاب مقنعه مرحوم شیخ مفید از دو بخش تشکیل شده بخش ابتدایی به مسائل اعتقادی و بخش دیگر آن مربوط به مسائل فقهی است. شیخ طوسی تهذیب را به عنوان شرحی بر بخش فقهی مقنعه استاد خویش شیخ مفید به رشته تحریر درآورده است. بنابراین تهذیب تنها روایات فقهی را شامل میشود. وی نگارش این کتاب را از زمان حیات شیخ مفید آغاز و سالها بعد از وفات شیخ مفید آن را به پایان رسید در کتاب طهارت و ابتدای کتاب صلات وقتی مطلبی را از شیخ مفید نقل می‌کند می‌گوید: قال الشیخ حفظه الله تعالی ولی از باب دوم کتاب صلات از استادش به عنوان رحمه الله یاد می‌کند.
ایشان این کتاب را به درخواست یکی از دوستان خود نوشته و می‌گوید یکی از دوستان من که رعایت حق او بر من واجب است از من خواست که احادیث اصحاب را جمع آوری کنم و موارد اختلاف احادیث، تباین، تنافی و تضاد بین آنها را بررسی کنم،چون روایتی نیست مگر اینکه روایتی منافی با آن روایت وجود دارد و این باعث شده که مخالفان به ما طعنه بزنند که روایات شیعه با هم ناسازگار است. بنابراین کتاب تهذیب الاحکام با هدف رفع تعارض بین روایات نوشته شده و در صدد حل اختلاف بین احادیث است.
شیخ طوسی را می‌توان به عنوان پیش قدم در حل روایات متعارض به جهان تشیع معرفی کرد. تهذیب الاحکام ۲۳ کتاب و ۳۹۳ باب دارد در آخر کتاب نیز بخشی به عنوان مشیخه وجود دارد. مجموعه احادیث کتاب تهذیب حدود ۱۳۹۸۸ روایت می‌باشد که حدود ۲۰۰۰ روایت از کافی کمتر است، اما تعداد روایات فقهی تهذیب از روایات فقهیه کتاب کافی بیشتر است چون کافی مشتمل بر مباحث اخلاقی و اعتقادی نیز می‌باشد ولی در تهذیب فقط روایات فقهی نقل شده است.
شیخ طوسی از اول کتاب تا ابتدای باب چهاردهم کتاب طهارت نخست فتاوی مقنعه را نقل کرده سپس ادله آنها را ذکر می‌کند گاه به روایات وارد شده از طریق عامه نیز اشاره کرده و در عین حال به بعضی از مباحث اصولی، قرآنی و ادبی هم می‌پردازند چون قصد ایشان از ابتدا این بوده که کتاب مقنعه را شرح کند اما ظاهراً این روش به نوعی باعث بسط و گستردگی بیش از حد این کتاب شده به همین جهت از باب ۱۴ به بعد روش ایشان در کتاب عوض میشود، ایشان از باب چهاردهم کتاب طهارت به بعد به اختصار در ذکر سند روی می‌آورد یعنی سند روایت را با کسانی که روایت را از کتاب یا اصل آنان اخذ کرده آغاز می‌کند و به همین جهت بخش مشیخه را در آخر کتاب آورده است.همچنین شرح و بسط و ذکر ادله و شواهد نیز در این بخش دوم کتاب بسیار کم تر شده است. روایات عامه و مباحث قرآنی و ادبی را حذف می‌کند و فقط اکتفا به ذکر روایات شیعه موافق یا متعارض می‌کند.
در حقیقت شیخ طوسی این رویکرد را پیش گرفته بود که بر پایه کتاب مقنعه یک جامع حدیثی در برارنده احادیث فقهی تالیف کند، روایات کتاب تهذیب منحصر به روایات موافق با فتوای شیخ مفید نیست بلکه علاوه بر آن روایات متعارض نیز بیان شده و سپس مرحوم شیخ به جمع آنها می‌پردازد.
لذا می توان روایات کتاب تهذیب را در سه دسته کلی تقسیم کرد: دسته اول روایاتی که برای اثبات نظر خویش یا استادش در کتاب مقنعه آورده است، دسته دوم روایاتی که معارض با روایات دسته اول است، دسته سوم روایاتی که به عنوان شاهد جمع بین روایات دسته اول و دوم آورده است.
شیخ طوسی در مقدمه تهذیب درباره روش خود در تدوین کتاب آورده هرچه را که شیخ مفید آورده بیان خواهم کرد و برای هر کدام از مسائل فقهی از ظاهر یا صریح یا فحوا آیه قرآنی و یا سنت محکم دلیل می‌آورم و چنانچه در مسئله اجماع مسلمانان یا اجماع فرقه حق وجود داشته باشد بیان خواهم کرد سپس احادیث مشهور در بین شیعه را بررسی کرده و وجه صحیح را در احادیث متعارض، مخالف و متضاد بیان می‌کنم و یا با تأویلی بین اخبار جمع می‌کنم و وجه فساد روایات ضعیف السند و یا روایاتی که شیعه بر خلاف مضمون آن عمل کرده را توضیح می‌دهم.
چون کتاب مقنعه مشتمل بر تمامی مسائل فقه نبوده شیخ طوسی در پایان هر باب مسائل جدید را تحت عنوان "زیادات" آورده است.
ویژگیهای کتاب تهذیب الاحکام:
- تهذیب الاحکام شرح مقنعه شیخ مفید می‌باشد مجموعه ابواب فقه را از طهارت تا دیات دارا است.
- بیشترین روایات فقهی را در کتب اربعه به خود اختصاص داده است. شیخ طوسی با دسترسی به بسیاری از اصول اربع مأه که در کتابخانه‌های بزرگ شیعه همچون کتابخانه سید مرتضی کتابخانه شاپور بغداد موجود بوده این روایات را با درج در تهذیب الاحکام از نابودی حفظ کرده است.
- ویژگی دیگری که در کتاب استبصار هم مشاهده میشود این است که شیخ طوسی شیوه‌های مختلفی برای جمع بین روایات به کار برده که از آن شیوه‌ها می‌توان قواعد مهم اصولی در تعارض ادله را استخراج کرد. روشهایی همچون حمل بر تقیه، حمل بر ضرورت و اضطرار، حمل بر استحباب، حمل بر رخصت، حمل مجمل بر مفصل حمل مطلق بر مقید، همچنین جمع میان روایات با استشهاد به آیات قرآن از ابتکارات شیخ طوسی در تهذیب است.
- مرحوم شیخ طوسی ادله غیر روایی مانند اجماع و دلالت‌های قرآنی و دلیل عقلی و شواهد تاریخی را نیز در تهذیب آورده است
- ایشان در بخش دوم کتاب تهذیب،اسناد را مختصر کرده و با نام صاحب اصل و کتاب روایت را آغاز نموده است و سپس سند کامل خود را به صاحب کتاب در مشیخه تهذیب آورده است،در مشیخه تهدیب حدود ۲۷ راوی را ذکر کرده است مثل محمد بن یعقوب کلینی، علی بن حسن فضال، حسن بن محبوب،حسین بن سعید، محمد بن علی بن محبوب، محمد بن حسن صفار و... و طرق خود به عده ای از روات را نیز در کتاب فهرست خود آورده است.
