شناخت نامه من لایحضره الفقیه2/جوامع روایی شیعه /علم رجال

موضوع: علم رجال/جوامع روایی شیعه /شناخت نامه من لایحضره الفقیه2

کتاب من لایحضره الفقیه:

به نظر می‌رسد شیخ صدوق این کتاب را ۱۳ سال پیش از رحلت خود و در سال ۳۶۸ قمری تالیف کرده است. عمده روایات کتاب مباحث فقهی است البته در لابلای مباحث فقهی به ادعیه و اخلاقیات هم اشاره شده است مثلاً در کتاب الحج در مبحث اعمال حج به مناسبت زیارات و ادعیه مربوطه به عتبات مقدسات را ذکر کرده است در انتهای کتاب هم در بخشی با عنوان کتاب النوادر ۱۵۸ روایت اخلاقی را ذکر کرده است.ایشان نسبت به انگیزه تالیف کتاب می گوید به درخواست یکی از سادات علمای بلخ به نام شریف الدین ابوعبدالله محمد بن حسین که عرضه داشت تا کتابی همچون من لایحضره الطبیب محمد بن زکریای رازی در علم حدیث تالیف کنم تا هنگام نیاز به این کتاب مراجعه شود، من هم در اجابت ایشان کتاب فقیه را در حدود یک سال تالیف کردم.

شیخ صدوق در مقدمه می گوید و آنچه در اين كتاب ذكر شده تمامى مأخوذ و دريافت شده از اصول مشهوريست كه همۀ اعتماد بر آنهاست و احكام(مذهب جعفرى) را از آنها بايد گرفت مانند: كتاب حريز بن عبد اللّه سجستانى، و كتاب عبيد اللّه بن عليّ حلبي، و كتابهاى عليّ بن مهزيار اهوازيّ، و كتابهاى حسين بن سعيد، و نوادر احمد بن محمد بن عيسى، و كتاب نوادرالحكمة تصنيف محمّد بن أحمد بن يحيى بن عمران اشعري و كتاب الرحمة از سعد بن عبد اللّه، و جامع استادمان محمد بن الحسن الوليد- رضي اللّه عنه،- و نوادر محمد بن ابي عمير، كتابهاى احمد بن ابي عبد اللّه برقى بنام محاسن و رسالۀ عمليّه‌اى كه پدرم- رضي اللّه‌عنه براى من فرستاد. من لایحضره فقیه مشتمل بر شش هزار روایت و در ۶۶۶ باب تنظیم شده است ابواب من لایحضر الفقیه از باب المیاه شروع شده و با باب شرب الخمر و الملاهی پایان می یابد.، این کتاب در چاپ های رایج در چهار جلد تنظیم شده است.

سید بن طاووس درباره کتاب من لایحضره الفقیه می گوید: کتاب من لایحضره الفقیه را بسیار مفید و قابل اعتماد یافتم[1] .

محدث نوری در خاتمه مستدرک می فرماید: بنا به تصریح اهل فن کتاب الفقیه پس از کتاب کافی صحیح ترین و استوارترین کتاب‌ها است[2] .

مرحوم سید بحرالعلوم در الفوائد الرجالیه می گوید: برخی از عالمان روایات کتاب من لایحضره الفقیه را بر روایات سایر کتب اربعه ترجیح می‌دهند و این به خاطر قدرت حافظه و ضبط و تحمل شیخ صدوق و همچنین به خاطر ضمانتی است که مرحوم صدوق نسبت به صحت روایات داده است و گفته است قصد من آوردن همه روایات موجود نیست بلکه قصد دارم روایاتی را که به آن فتوا و به صحت آن حکم می‌دهم و اعتقاد دارم که بین من و خدا حجت است ذکر نمایم و به همین خاطر گفته شده که مراسیل شیخ صدوق همانند مراسیل ابن ابی عمیر حجیت و اعتبار دارد[3] .

اسناد من لایحضره الفقیه:

روایات من لا یحضره الفقیه بر چهار قسم است:

قسم اول: تعداد اندکی از روایات را مرحوم صدوق با تمام سند و به صورت مسند آورده است.

قسم دوم: در بیشتر روایات کتاب مرحوم صدوق صدر سند را حذف کرده و تنها نام صاحب اصل و کتابی را که از او روایت نموده، آورده است آنگاه طریق خود را به صاحب أصل و کتاب در بخش مشیخه فقیه ذکر کرده است. مشیخه مرحوم شیخ صدوق شامل ۳۹۳ عنوان است. مرحوم محمد تقی مجلسی، شیخ صدوق را اولین کسی می‌داند که پس از حذف اسانید با استفاده از مشیخه طرق خود را به اصحاب اصول و راویان آورده است و ایشان را مبتکر این روش اختصار نویسی اسناد می داند.ایشان در جلد 4 مشیخه خود را این گونه آغاز نموده است:(بيان طرق الصدوق ره إلى من نقل عنهم بالواسطة)،

[بيان الطريق إلى عمّار بن موسى السّاباطيّ]: كلّ ما كان في هذا الكتاب عن عمّار بن موسى السّاباطيّ فقد رويته عن أبي؛ و محمّد بن الحسن بن أحمد بن الوليد- رضي اللّه عنهما- عن سعيد بن عبد اللّه، عن أحمد بن الحسن عليّ بن فضّال، عن عمرو بن سعيد المدائنيّ، عن مصدّق بن صدقة، عن عمّار بن موسى السّاباط.

قسم سوم: در پاره‌ای از روایات هم که صدر حدیث را حذف کرده ولی طریق خود را در مشیخه نیاورده است. که این افراد حدود ۱۱۶ نفر می باشند. آیت الله بروجردی معتقد است که مرحوم صدوق آن را فراموش نکرده بلکه عمداً نیاورده است زیرا ضرورتی در ذکر آن نبوده و کتاب‌های حدیثی که شیخ صدوق از آن روایت کرده معروف و مشهور می‌باشد.

قسم چهارم:بخشی از روایات کتاب من لا یحضره الفقیه مرسله می‌باشد. در این گونه احادیث به صاحب کتاب هیچگونه اشاره‌ای نشده است لذا روایات مرسل می‌باشد.بیشتر روایات کتاب الطهاره از این قبیل می باشد. مرحوم آقا بزرگ تهرانی در الذریعه می‌گوید از حدود ۶۰۰۰ حدیث من لایحضره الفقیه،حدود ۳۹۴۳ حدیث مسند و ۲۵۵۵ حدیث مرسل می‌باشد.

مرسلات مرحوم صدوق نیز بر دو گونه است پاره‌ای از آن را با صیغه "روی" نقل کرده و بخشی را نیز با صورت جزمی و یقینی به امام(ع) نسبت داده مثلا فرموده قال امیرالمومنین(ع).

درباره حجیت مراسیل مرحوم صدوق اختلاف نظر وجود دارد، عده‌ای از فقها آن را همچون مسندات او حجت میدانند مثلاً مرحوم علامه بحرالعلوم فرموده است مراسیل صدوق در نزد فقها کمتر از مراسیل محمد بن ابی عمیر نیست.

برخی مانند مرحوم امام خمینی در حجیت مراسیل شیخ صدوق قائل به تفصیل شدند و مراسیلی که به صورت جزمی و به صورت "قال" اسناد داده شده را معتبر می‌دانند.

و عده ای هم همچون مرحوم آیت الله خویی مراسیل مرحوم صدوق را حجت نمی‌دانند،ایشان در معجم رجال در این باره می گوید: أن إخبار الشيخ الصدوق عن صحة رواية و حجيتها إخبار عن رأيه و نظره، و هذا لا يكون حجة في حق غيره. [4] .

ویژگیهای من لایحضره الفقیه:

-ذکر آیات مرتبط با عناوین ابواب

- شرح برخی از احادیث و روایات کتاب

-شیوه نگارش مبتنی بر فقه روایی است.

- مرحوم شیخ صدوق در موارد زیادی فتوای خودش را در ذیل روایات ذکر کرده است. مرحوم مجلسی اول در روضه المتقین می‌گوید حدود ۵۰۰ مورد مرحوم شیخ صدوق فتوای خودش را ذکر کرده است بدون آنکه مستند روایی برای آن ذکر کند، لذا این کتاب به اصطلاح فقه فتوایی و روایی مرحوم شیخ صدوق بوده است. مرحوم صدوق در من لایحضر الفقیه جواز وضو با گلاب جواد نماز خواندن در لباس آلوده به خمر وجوب غسل جمعه و وجوب قنوت در نماز.

-وجود کتاب نوادر در انتهای کتاب مشتمل بر مواعظ و نصایح اخلاقی در حدود 150 روایت

-ذکر نکردن اخبار متعارض

- ذکر برخی از روایات علل احکام

-تمام روایات من لایحضر را با خط خود نگاشته و در بلخ بر شریف الدین نعمت قرائت نموده است.

- انعکاس روایات در زمینه آداب و اخلاق و دعاها و زیارات، کتاب حقوق امام سجاد(ع)، زیارت جامعه کبیره و دعاهای حج و دعاهای ماه رمضان.