پندهای حکیمانه/کل فراز /خطبه نودم

موضوع: خطبه نودم/کل فراز /پندهای حکیمانه

متن خطبه: عِبَادَ اللَّهِ زِنُوا أَنْفُسَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُوزَنُوا، وَ حَاسِبُوهَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تُحَاسَبُوا، وَ تَنَفَّسُوا قَبْلَ ضِيقِ الْخِنَاقِ، وَ انْقَادُوا قَبْلَ عُنْفِ السِّيَاقِ؛ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ لَمْ يُعَنْ عَلَى نَفْسِهِ حَتَّى يَكُونَ لَهُ مِنْهَا وَاعِظٌ وَ زَاجِرٌ، لَمْ يَكُنْ لَهُ مِنْ غَيْرِهَا لَا زَاجِرٌ وَ لَا وَاعِظ.

ترجمه‌ی خطبه:

2. اندرزهاى حكيمانه: بندگان خدا، خود را بسنجيد قبل از آن كه مورد سنجش قرار گيريد، پيش از آن كه حسابتان را برسند حساب خود را برسيد، و پيش از آن كه راه گلو گرفته شود نفس راحت بكشيد، و پيش از آن كه با زور شما را به اطاعت وادارند، فرمانبردار باشيد. بدانيد همانا آن كس كه خود را يارى نكند و پند دهنده و هشدار دهنده خويش نباشد، ديگرى هشدار دهنده و پند دهنده او نخواهد بود.

ترجمه‌ی لغوی برخی واژه‌ها:

الْعُنْف: خشونت، درشتى.

السِّياق: مصدر ساق - يسوق، راندن، سوق دادن.

لَمْ يُعَنْ: كمك نشد.

ضِيق الخِنَاق: به تنگ افتادن نفس گاه، خفه شدن

عُنف السِّياق: با شدت و خشونت راندن و بسوئى كشيدن

لَم يُعَن: عنايت و توجه داده نشده

شرح خطبه:

یکی از خطبه‌های زیبا و بلیغ و خطبه‌های حکیمانه‌ی امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه، خطبه‌ی 90 هست. فرازهای مختلفی این خطبه دارد فراز چهارمش موعظه‌ی اخلاقی امیرالمؤمنین(ع) است که به درد همه‌ی ما می‌خورد واقعاً بسیار معنا و مفاد این چند جمله بالای مرحوم ابن أبی‌الحدید در شرح نهج‌البلاغه می‌گوید این دو سه جمله در اوج بلاغت و زیبایی و ظرافت از امیرالمؤمنین(ع) صادر شده؛ حضرت می‌فرمایند: عِبَادَ اللَّهِ زِنُوا أَنْفُسَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُوزَنُوا چقدر زیباست این جمله؛ مردم، بندگان خدا خودتان خودتان را بسنجید وزن کنید قبل از اینکه بخواهند شما را وزن کنند و بسنجند قبل از اینکه یوم‌الحساب برسد که آنجا ﴿وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ﴾[1] آنجا دیگر ترازو و میزان عدل الهی است که مثقال ذرّه‌ای آنجا از کسی چشم‌پوشی نمی‌شود خودتان خودتان را در همین دنیا وزن کنید بسنجید زِنُوا أَنْفُسَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُوزَنُوا، وَ حَاسِبُوهَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تُحَاسَبُوا خود شما، خودتان را محاسبه کنید قبل از اینکه بخواهند شما را محاسبه کنند واقعاً چه جمله‌ی زیبایی است که ما کمتر به آن عمل می‌کنیم خودمان، خودمان را شبانه روز محاسبه کنیم ببینیم چه‌کار کردیم در روز پرونده‌ی اعمال‌مان را خودمان بسنجیم قبل از اینکه بخواهند پرونده‌ی اعمال ما را بسنجند؛ روایتی از موسی بن جعفر(ع) هست که فرمودند: لَيْسَ مِنَّا از ما اهل‌بیت نیست مَنْ لَمْ يُحاسِبْ نَفْسَهُ فِي کُلِّ يَوْم کسی که هر روز خودش را محاسبه نکند. هر روز هر شیعه‌ای باید خودش را محاسبه کند فَإِنْ عَمِلَ خَيْراً اگر دید در پرونده‌ی اعمالش امروز کار خوبی انجام داده اسْتَزَادَ اللّهَ مِنْهُ طلب کند از خدا که خدا این کار خیر را برای او زیاد کند وَ حَمِدَ اللّهَ عَلَيْهِ خدا را شکر کند که خدا به او توفیق داده که کار خیر انجام داده وَ إِنْ عَمِلَ شَيْئاً شَرّاً اگر امروز کار بدی مرتکب شده اسْتَغْفَرَ اللّهَ وَ تَابَ عَلَيْهِ[2] توبه و استغفار کند که خدا او را ببخشد؛ پس هر کسی باید هر روز خودش را محاسبه کند. باز در وصیت‌های پیامبر(ص) به اباذر غفاری هست: يَا أَبَاذَرٍّ! حَاسِبْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُحاسَبَ خودت خودت را محاسبه کن قبل از اینکه محاسبه شوی فَإِنَّهُ أَهْوَنُ لِحِسَابِکَ غَداً اگر امروز ما خودمان را محاسبه کنیم این برایمان خیلی راحت‌تر است برای یوم‌الحسابی که می‌خواهند ما را محاسبه کند پس کسی که خودش را محاسبه کند روز قیامت حسابش آسان‌تر است وَزِنْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُوزَنَ.[3] خودت، خودت را وزن کن قبل از اینکه بخواهند تو را وزن کنند و تو را بسنجند و مورد محاسبه و عتاب و عقاب قرار بدهند. باز جمله‌ی دیگری از پیامبر(ص) نسبت به اباذر آمده در بحارالانوار مرحوم مجلسی نقل کرده يَا أَبَاذَرٍّ! لاَ يَکُونُ الرَّجُلُ مِنَ الْمُتَّقِينَ شخص جزء متّقین حساب نمی‌شود مگر اینکه حَتَّى يُحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَةِ الشَّرِيکِ شَرِيکَهُ مگر اینکه خودش، خودش را حساب کند؛ حساب‌کردنی که شریک از شریکش می‌کند؛ چطور دو نفر که با هم شریکند چنان با همدیگر حساب کتاب می‌کنند که ریالی جابه‌جا نشود می‌گوید آدم خودش را باید این طوری محاسبه کند بعد چجوری محاسبه کند فَيَعْلَمَ مِنْ أَيْنَ مَطْعَمُهُ به خودش بگوید امروز لقمه‌ای که سر سفره آوردم از کجا آوردم وَ مِنْ أَيْنَ مَشْرَبُهُ آبی که سر سفره آوردم از کجا تهیّه کردم وَ مِنْ أَيْنَ مَلْبَسُهُ لباسی پوشاکی که آوردم سر خانه‌ام برای خانواده‌ام از کجا آوردم أَمِنْ حِلٍّ ذلِکَ، أَمْ مِنْ حَرَام.[4] این‌ها لقمه‌ی حلال بوده که من آوردم سر سفره‌ی زن و بچّه‌ام یا لقمه‌ی حرام بوده اینطوری ما هر روز خودمان را باید محاسبه کنیم. پس امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: زِنُوا أَنْفُسَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُوزَنُوا، وَ حَاسِبُوهَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تُحَاسَبُوا این جمله خیلی عجیب است وَ تَنَفَّسُوا قَبْلَ ضِيقِ الْخِنَاقِ معنایش یعنی چه نفس بکشید قبل از اینکه نفستان را بگیرند تَنَفَّسُوا تا موقعی که فرصت دارید در این دنیا نفس بکشید یعنی کار خیر انجام دهید قَبْلَ ضِيقِ الْخِنَاقِ آن موقعی که روح می‌خواهد از بدنتان جدا شود گلویتان نفس در گلوی انسان حبس می‌شود خب این را همه تجربه می‌کنند که روزی که خدا پناه می‌بریم بر خدا از آن روز که نفس ما در گلویمان حبس شود و قبض روح شویم؛ امیرالمؤمنین(ع) می‌گوید الآن تَنَفَّسُوا الآن نفس بکشید یعنی چه الآن نفس بکشید؟ یعنی الآن پرونده باز است فرصت هست امروز برای خودتان توشه جمع کنید قبل از اینکه روزی باشد که نفس در گلویتان حبس شود وَ انْقَادُوا قَبْلَ عُنْفِ السِّيَاقِ، عُنْفِ السِّيَاق کنایه از تسلیم شدن است می‌گوید امروز تسلیم اوامر الهی و تسلیم عبودیّت و بندگی خداوند شوید قبل از اینکه شما را تسلیم کند چون موقعی که بمیریم دیگر ما هیچ کاری از دستمان بر نمی‌آید همه تسلیم پیشگاه الهی هستیم شب اوّل قبر در قبر همه تسلیم هستیم هیچ حرفی برای گفتن نداریم امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند قبل از اینکه شما را تسلیم کنند خودتان خودتان را در این دنیا تسلیم کنید؛ بعد این جمله بسیار زیباست عجیب است وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ لَمْ يُعَنْ عَلَى نَفْسِهِ حَتَّى يَكُونَ لَهُ مِنْهَا وَاعِظٌ وَ زَاجِرٌ، لَمْ يَكُنْ لَهُ مِنْ غَيْرِهَا لَا زَاجِرٌ وَ لَا وَاعِظ آقا ما بریم پای سخنرانی و بریم پای منبر بنشینیم دیگران ما را وعظ و زجر کنند می‌گوید نه؛ تا کسی واعظ و زاجر درونی نداشته باشد واعظ و زاجر بیرونی به دردش نمی‌خورد اگر کسی خودش را کمک نکند لَمْ يُعَنْ عَلَى نَفْسِهِ خودش را کمک نکند بر علیه هوای نفسش اگر کسی برای خودش واعظ و زاجر نداشته باشد واعظ و زاجر بیرونی و غریبه دیگر به دردش نمی‌خورد چون انسان خودش بر نفس خودش بصیر است انسان اگر خودش بتواند جلوی خودش را بگیرد گرفته و الّا صد نفر هم بیایند توصیه کنند برای انسان منبر بروند هیچ فایده‌ای ندارد پس این جمله بسیار زیباست مَنْ لَمْ يُعَنْ عَلَى نَفْسِهِ حَتَّى يَكُونَ لَهُ مِنْهَا وَاعِظٌ وَ زَاجِرٌ، لَمْ يَكُنْ لَهُ مِنْ غَيْرِهَا لَا زَاجِرٌ وَ لَا وَاعِظ هیچ زاجر و واعظی دیگر انسان را نمی‌تواند تکان بدهد در انسان نمی‌تواند اثر بگذارد اگر انسان خودش نخواهد تأثیر بپذیرد.

إن شاء اللّه امیدواریم که به برکت کلمات نورانی امیرالمؤمنین(ع) علیه‌السّلام توفیق محاسبه‌ی نفس، توفیق بندگی، توفیق واعظ و زاجر بودن نفس امّاره را خدا به همه‌ی ما عنایت کند إن شاء اللّه این توفیق علم‌آموزی و سر سفره‌ی اهل‌بیت‌بودن را از ما خداوند هیچ موقع زائل و سلب نکند رزق ما را خدا در سر سفره‌ی اهل‌بیت و سر سفره‌ی امیرالمؤمنین(ع) تا موقعی که زنده هستیم قرار بدهد.