استثنائات

موضوع: استثنائات

کلام در این جمله بود «و وقت الرمی من طلوع الشمس الی الغروب»[1] که در مسئله 3 از احکام رمی جمرات بود.

در این کلمه، دو احتمال بود:

احتمال اول: مراد از این کلمه، بیان عدم خصوصیت از خصوصیات نهار باشد، یکی از خصوصیات نهار، طلوع فجر است، یکی زوال است، یکی غروب است.

موید: احتمال دوم در مسئله 1 و در مسئله 2، بیان شده است.

اقوال در این زمینه که سه قول بود، بیان شده است و ادله آن اقوال بیان شده است.

مبعّد این احتمال، کلمه فاء در قول معصوم «فلایجوز الرمی فی اللیل» است.

احتمال دوم: مراد از کلمه «و وقت الرمی من طلوع الشمس»[2] اصل اعتبار بودن رمی در روز باشد، گویا اینگونه فرموده است که یکی از شرایط رمی جمرات این است که در روز باشد و با خصوصیات نهار کار ندارد.

موید: فاء تفریعیه که در کلام سیدنا الاستاد است «فلایجوز الرمی فی اللیل»، این تفریع ظهور در این دارد که مراد ایشان از کلمه «و وقت الرمی من طلوع الشمس الی الغروب»، اصل اعتبار بودن رمی در روز می‌باشد و با خصوصیات کار ندارد.

مبعّد این احتمال: اعتبار این شرط قبلا در فرع 5 مسئله 1 بیان شده است، چرا اینجا تکرار شده است؟ همچنین در مسئله 2 «فی کل یوم» این معنا بیان شده چرا تکرار کرده است؟

پس این احتمال دوم مبعّدی به نام تکرار دارد.

اما این احتمال دوم دو موید بلکه دو قرینه دارد:

موید اول: کلمه فاء تفریع که در جمله «فلا یجوز الرمی فی اللیل» آمده است، مناسب با اعتبار نهار است، چون نهار شرط است، پس رمی در شب باطل است.

موید دوم: بنا بر احتمال دوم استثناء در کلام سیدنا الاستاد «نعم لو کان له عذر»[3] صحیح می‌باشد. چون استثناء از عدم جواز در لیل است، یعنی در لیل جایز نیست مگر اینکه معذور باشد.

ظاهرا سیدنا الاستاد احتمال دوم را اراده کرده باشد.

احکام معنای اول را بیان کردیم.

اما معنای دوم:

مطلب اول: چرا باید رمی جمرات در روز باشد و در شب باطل است؟

نسبت به این در مسئله 1 بیان شد که هم اتفاق المسلمین است و هم روایات معتبره متعدد که در باب 12 از جمره عقبه و با 13 از جمره عقبه بیان شده است.

این روایات هم از نظر سند در مسئله اول ملاحظه شد و هم از نظر دلالت مفصل بیان شد.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: ارْمِ فِي كُلِّ يَوْمٍ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ وَ قُلْ كَمَا قُلْتَ حِينَ رَمَيْتَ جَمْرَةَ الْعَقَبَةِ».[4]

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاج‌ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قُلْتُ لَهُ إِلَى مَتَى يَكُونُ رَمْيُ الْجِمَارِ- فَقَالَ مِنِ ارْتِفَاعِ النَّهَارِ إِلَى غُرُوبِ الشَّمْسِ».[5]

نسبت به ارتفاع قبلا بحث شد.

منها: «وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: الرَّمْيُ مَا بَيْنَ طُلُوعِ الشَّمْسِ إِلَى غُرُوبِهَا».[6]

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ ارْمِ الْجِمَارَ مَا بَيْنَ طُلُوعِ الشَّمْسِ إِلَى غُرُوبِهَا».[7]

منها: «وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ سَيْفٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ رَمْيُ الْجِمَارِ مَا بَيْنَ طُلُوعِ الشَّمْسِ إِلَى غُرُوبِهَا».[8]

منها: «وَ عَنْهُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ قَالَ لِلْحَكَمِ بْنِ عُتَيْبَةَ مَا حَدُّ رَمْيِ الْجِمَارِ- فَقَالَ الْحَكَمُ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع يَا حَكَمُ أَ رَأَيْتَ لَوْ أَنَّهُمَا كَانَا اثْنَيْنِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ احْفَظْ عَلَيْنَا مَتَاعَنَا حَتَّى أَرْجِعَ أَ كَانَ يَفُوتُهُ الرَّمْيُ هُوَ وَ اللَّهِ مَا بَيْنَ طُلُوعِ الشَّمْسِ إِلَى غُرُوبِهَا».[9]

منها: «وَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ جَمِيعاً عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: رَمْيُ الْجِمَارِ مِنْ طُلُوعِ الشَّمْسِ إِلَى غُرُوبِهَا».[10]

مطلب دوم: اینکه رمی در روز باید باشد، برای مختار است اما برای معذور این رمی در روز واجب نیست و می‌تواند در شب رمی کند و این از استثناء در کلام سیدنا الاستاد برداشت می‌شود که «نعم...».

دلیل بر استثناء:

دلیل اول: اتفاق العلماء.

دلیل دوم: بعضی از روایات که در باب 14 از جمره عقبه آمده است:

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَا بَأْسَ بِأَنْ يَرْمِيَ الْخَائِفُ بِاللَّيْلِ وَ يُضَحِّيَ وَ يُفِيضَ بِاللَّيْلِ».[11]

منها: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنِ الْحُسَيْنِ سَعِيدٍ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: رُخِّصَ لِلْعَبْدِ وَ الْخَائِفِ وَ الرَّاعِي فِي الرَّمْيِ لَيْلًا».[12]

منها: «وَ عَنْهُ عَنْ مُوسَى بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَطِيَّةَ قَالَ: أَفَضْنَا مِنَ الْمُزْدَلِفَةِ بِلَيْلٍ أَنَا وَ هِشَامُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِكِ الْكُوفِيُّ- فَكَانَ هِشَامٌ خَائِفاً فَانْتَهَيْنَا إِلَى جَمْرَةِ الْعَقَبَةِ طُلُوعَ الْفَجْرِ فَقَالَ لِي هِشَامٌ أَيَّ شَيْ‌ءٍ أَحْدَثْنَا فِي حَجِّنَا فَنَحْنُ كَذَلِكَ إِذْ لَقِيَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى ع- قَدْ رَمَى الْجِمَارَ وَ انْصَرَفَ فَطَابَتْ نَفْسُ هِشَامٍ».[13]

این حدیث در باب مبیت در منی سندش بیان شد. که مهم نیست.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: فِي الْخَائِفِ لَا بَأْسَ بِأَنْ يَرْمِيَ الْجِمَارَ بِاللَّيْلِ وَ يُضَحِّيَ بِاللَّيْلِ وَ يُفِيضَ بِاللَّيْلِ».[14]

منها: «وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ أَخِيهِ الْحَسَنِ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‌ أَنَّهُ كَرِهَ رَمْيَ الْجِمَارِ بِاللَّيْلِ وَ رَخَّصَ لِلْعَبْدِ وَ الرَّاعِي فِي رَمْيِ الْجِمَارِ لَيْلًا».[15]

منها: «وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع رَخَّصَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِرُعَاةِ الْإِبِلِ إِذَا جَاءُوا بِاللَّيْلِ أَنْ يَرْمُوا».[16]

این حدیث ضعف سندی دارد.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الَّذِي يَنْبَغِي لَهُ أَنْ يَرْمِيَ بِلَيْلٍ مَنْ هُوَ قَالَ الْحَاطِبَةُ وَ الْمَمْلُوكُ الَّذِي لَا يَمْلِكُ مِنْ أَمْرِهِ شَيْئاً وَ الْخَائِفُ وَ الْمَدِينُ وَ الْمَرِيضُ الَّذِي لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يَرْمِيَ يُحْمَلُ إِلَى الْجِمَارِ- فَإِنْ قَدَرَ عَلَى أَنْ يَرْمِيَ وَ إِلَّا فَارْمِ عَنْهُ وَ هُوَ حَاضِرٌ».[17]

این حدیث در سندش در این چاپ ما وهب بن حفص است و در چاپهای دیگر وهیب بن حفص است که مطابق مصادر است و بنا بر هر یک از این دو، روایت ضعف سندی دارد به اینکه اگر وهب بن حفص باشد، توثیق ندارد و اگر وهیب بن حفص باشد، توثیق دارد اما طریق مرحوم صدوق به وهیب بن حفص دو اشکال دارد.

همچنین این حدیث ضعف دلالی دارد، چون کلمه و المریض جمله ابتدائی است که خبر آن یحمل الی الجمار است، یعنی فرد مریض اگر نمی‌تواند برود، ببرندش و الا نایب بگیرد و این ربطی به بحث ما ندارد، چون بحث ما رمی در شب است نه نایب گرفتن یا بردن شخص مریض و اگر این کلمه و المریض، عطف به قبل باشد، با حکم مریض سازگار نیست، چون حکمی که برای مریض در روایت گفته شده، بردنش و یا نیابت است و با قبلی‌ها نمی‌سازد که حکمش جواز رمی در لیل است.

مطلب سوم: آیا مستثنی عناوین خمسه است یا عناوین ثمانیه است یا جامع بین این عناوین است؟