موضوع: کتاب الصلوة/ القول في الشک/ القول في حکم الظن في افعال الصلوة

تحریر الوسیله: «القول في حكم الظن في أفعال الصلاة و ركعاتها‌»[1]

احد عناوین اربعه ما فی الجواهر و مصباح الفقیه بلکه از بعضی از کلمات حدائق [2] می شود که این در زمان خودش مشهور بوده است. جواهر می فرماید: «لو غلب على ظنه أي ظن أحد طرفي ما شك فيه في الأربعة»[3]

این عناوین اربعه، تمام آنها صحیح است، غایة الامر بعضی از آنها احسن من الآخر است. از این عناوین به نظر بنده احسن عناوین، فرمایش مرحوم سید در رساله است نه در عروه، این حتی از عنوان سید در وسیله هم بهتر است. چون اگرچه هر دو واضح الدلاله است و مقصود را به وضوح می رسانند که ظن در نماز چه حکمی دارد، اما باز هم مرحوم سید از فرمایش تحریر و وسیله بهتر است. زیرا وسیله و سیدنا الاستاد در عنوان می گویند: «القول في حكم الظن في أفعال الصلاة و ركعاتها‌» [4] این تغییر عبارت برای چیست؟ سید یزدی قبل از وسیله بوده است، حال وسیله اگر می خواهد عنوان را عوض کند، اشکال ندارد اما نیاز به مزیت دارد، مثلا عنوان ثانوی مختصرتر یا واضح تر باشد.

بر این اساس به نظر بنده در کلام سیدنا الاستاد مسامحه است، چون بدون مناسبت عنوان را عوض کرده است.

شاهد: خود تحریر را ملاحظه بفرمایید که ابتدائا ایشان دارد القول فی حکم الظن فی افعال الصلاة و رکعاتها و بعد در مسئله 1 اول رکعات را می گوید و ارتکازا همان فرمایش صاحب عروه در رساله است: «الظن في عدد الركعات مطلقا»[5]

پس فرمایش مرحوم صاعب عروه احسن و اولی است چون برای عوض کردن آن نیاز به مزیت است که وجود ندارد.

اما بقیه عناوین، همه صحیح است اما برای فهمیدن مطلب، نیاز به یک تصرف جزئی است. در مکاسب در صیغه بیع، مرحوم شیخ مفصل بحث می کند و می گوید به کنایه هم درست است، کنایه معنای مطابقی نیست اما مدلولی دلالت دارد. در صیغه اجاره هم مفصل بحث کردیم که فقهاء می فرمایند اگر ظهور و لو بالقرائن و الکنایات درست شود، صحیح است.

بر این اساس احتمال سوم که عنوان سید در عروه است، می رساند که شک در نماز باید متساوی الطرفین باشد و اگر یک طرف راجح شد، این حکم را ندارد، این حرف از این عبارت برداشت می شود اما اکل از قفا است و ضرورتی در این کار نیست.

در این جمله سید، دو بحث است:

1. مفهومی که ما می خواهیم را می رساند یا خیر؟ جواب این است که بله می رساند اما اکل از قفا است. پس این کلام مطلب را می رساند اما خلاف ظاهر اولیه است و با قرائن باید به این رسید.

2. آیا این کلام مناسب است؟ جواب این است که خیر مناسب نیست، چون عنوان مناسب تر وجوب دارد و نیاز به قرینه دارد.

اما عنوان چهارم که صاحب حدائق می گوید اکثرا این را گفته اند، این است که لو غلب ظنه... در اینجا چی باید غالب باشد، جواهر و حدائق و... عبارت را توجیه کرده اند اما همه خلاف ظاهر است، مثلا می گویند کسی که این تعریف را کرده است، تفصیل بین ظن قوی و ضعیف قائل شده است و می خواسته بگوید ظن قوی حجت است.

این حرف خلاف ظهور است، چون راحت می توانست بگوید اقوی الظنون نه اینکه بگوید ظن در ظن که متعارف نیست.

بر این اساس احتمال سوم و چهارم ساقط است. اگر می خواهید معنای چهار را خوب بفهمید، ملاحظه کنید جواهر، حدائق و حاج آقا رضا چگونه اشکال را دفع کرده اند، همه می گویند ظن در ظن یعنی چی؟ همه توجیه کرده اند.

فعلیه بحث ما در عناوین اربعه این شد که عنوان مرحوم سید در رساله احسن من الکل است و تغییر عبارت ایشان نیاز به مزیت دارد.

فعلیه نتیجه ما ذکرنا این شد که اگرچه این کلام به عناوین متعدده که حداقل چهار عنوان است بیان شده است و لکن اولی این عنوان است: «المراد بالشكّ في الركعات تساوي الطرفين لا ما يشتمل الظنّ»[6]

دلیل صحت جمیع عناوین و احسن بودن تعریف سید در رساله را بیان کردیم.

اما تعریف سید در عروه که فرمود مراد از شک، تساوی الطرفین است، این عبارت یک بحث ما نحن فیه دارد که تقدم الکلام و یک بحث ریشه ای دارد که این مسئله المراد بالشک...، خصوص تساوی طرفین است، اگر ریشه این مطلب با قطع نظر از عنوان می خواهید خوب بحث کنید، دو مطلب لازم است:

1. ملاحظه کلام حدائق را کنید که در چند صفحه بحث کرده است: «قد صرح الأصحاب (رضوان الله عليهم) بأن الشك انما يعتبر مع تساوى الطرفين و اما مع الظن بأحدهما فإنه يبنى على الظن»[7]

ایشان در قبل تر گفته است: «و المراد به في هذا المقام عند الأصحاب- كما صرح به غير واحد- هو تساوى الاعتقادين و تكافؤهما، و المفهوم من كلام أهل اللغة انه ما قابل اليقين و هو حينئذ أعم من الشك بهذا المعنى و ما يشمل الظن، و التخصيص بهذا المعنى الذي ذكره الأصحاب اصطلاح أهل المعقول...» [8]

در جای دیگر هم ایشان دارد. مهم بحث این است که ایشان می خواهد این را قبول کند که یا خیر که با ضمیمه باید نتیجه را در نظر بگیرید.

2. موارد استعمال کلمه شک، مورد اختلاف است. شک در اعتقادات، شک در لغت، شک در کلمات اصحاب و شک در روایات باب شکوک. این را دقت کنید که شک در اعتقادات، اعم از ظن و شک است، در باب اعتقادات گفته شده است که هر کس در اعتقادات یقین نداشته باشد، شاک است. پس در موردی شک علی خلاف یقین است، حال اگر همین شک را به سراغ لغت برویم معنای دیگری دارد که فردا ان شاء الله تعالی اشاره می شود.