اشتراط الاستئمار؛ بیع الخیار/خیار الشرط /خیارات

موضوع: خیارات/خیار الشرط /اشتراط الاستئمار؛ بیع الخیار

متن کتاب: و الحاصل أنّ اشتراط الاستئمار من واحدٍ منهما (1) على صاحبه إنّما يقتضي ملكه (2) للفسخ إذا أذن له (2) الثالث المستأمَر، و اشتراطه (3) لكلٍّ منهما (4) على صاحبه يقتضي ملك كلِّ واحدٍ منهما (4) للفسخ عند الإذن (5).

و ممّا ذكرنا (6) يتّضح حكم الشقّ الثاني و هو (7) الائتمار بأمره (8) الابتدائي، فإنّه إن كان (9) شرطاً لأحدهما (10) ملك (11) الفسخ لو أمره (8) به (12)، و إن كان (9) لكلٍّ منهما (4)، ملكا كذلك (13).

    1. ای واحدٍ من المتعاقدین.

    2. ای المشروط علیه.

    3. ای اشتراط الإستئمار.

    4. ای من المتعاقدین.

    5. ای عند اذن الثالث المُستَأمَر.

    6. ای و ممّا ذکرنا فی حکم الشقّ الأوّل من اشتراط الإستئمار و هو اشتراط الإستئمار بأن يستأمر المشروط عليه، الأجنبیَ فی أمر العقد، فيأتمر بأمره.

    7. ای الشقّ الثانی من اشتراط الإستئمار.

    8. ای أمر الأجنبی.

    9. ای الشقّ الثانی من الإستئمار و هو الإئتمار بأمره الإبتدائی.

    10. ای لأحد المتعاقدین.

    11. ای ملک المتعاقد المشروط علیه.

    12. ای بالفسخ.

    13. ای ملک المتعاقدین الفسخَ لو امر الأجنبی بالفسخ.

متن کتاب: ثمّ في اعتبار مراعاة المستأمر للمصلحة (1) و عدمه (2) وجهان، أوجههما العدم (3) إن لم يستفد الاعتبار (4) من إطلاق العقد بقرينةٍ حاليّةٍ أو مقاليّةٍ (5).

مسألة من أفراد خيار الشرط، ما يضاف البيع إليه (6) و يقال له (7) «بيع الخيار» و هو جائزٌ عندنا كما في التذكرة و عن غيرها (8) الإجماع عليه (9).

    1. ای اعتبار مراعاة المستأمر لمصلحة المتعاقدین أو مصلحة خصوص الشارط منهما.

    2. ای عدم اعتبار مراعاة المستأمر للمصلحة.

    3. ای عدم اعتبار مراعاة المستأمر للمصلحة.

    4. ای اعتبار مراعاة المستأمر لمصلحة المتعاقدین أو مصلحة خصوص الشارط منهما.

    5. به نظر می رسد تمام مطالبی که مرحوم مصنّف در این مسأله بیان می فرمایند یک اشکال مبنایی دارد و آن اینکه اشتراط استئمار به معنای اشتراط خیار در فرض امر اجنبی به فسخ است و این شرط، شرط تعلیقی بوده و نافذ نیست، زیرا همانطور که گفته خواهد شد، شرط همچون اصل عقد، نوعی التزام بوده و التزام، باید تنجیزی باشد، نه تعلیقی.

مگر آنکه گفته شود اشتراط استئمار، به دو شرط باز می گردد: یکی اشتراط تنجیزی خیار برای یکی از طرفین و دیگری اشتراط استئمار توسّط طرف دیگر برای اختیار فسخ یا امضاء توسّط صاحب خیار به این معنا که گفته شود یکی از طرفین، برای خود خیار شرط نموده است و طرف دیگر شرط کرده صاحب خیار، بدون استئمار از اجنبی، فسخ یا امضاء را اختیار ننماید؛ تنها در این فرض است که اشتراط استئمار، تنجیزی بوده و ایراد تعلیقی بودن بر آن وارد نخواهد گردید؛

امّا همانطور که واضح است، اراده این معنا، خلاف ظاهر فرمایشات فقهاء در اشتراط استئمار است، زیرا ظاهر فرمایشات فقهاء در اشتراط استئمار، اشتراط خیار برای یک طرف در فرض امر اجنبی به فسخ است که مشتمل بر تعلیقی بودن خیار بوده و نافذ نخواهد بود[1] .

    6. ای الی الخیار.

    7. ای لذلک البیع.

    8. ای و حُکِیَ عن غیر التذکرة مثل جامع المقاصد و مسالک الأفهام و مفتاح الکرامة.

    9. ای علی جواز بیع الخیار.

متن کتاب: و هو (1) أن يبيع شيئاً و يشترط الخيار لنفسه مدّةً بأن يردّ الثمن فيها (2) و يرتجع المبيع (3).

و الأصل (4) فيه (1) بعد العمومات المتقدّمة في الشرط (5)، النصوص المستفيضة منها (6) موثّقة إسحاق بن عمّار قال: «سمعت من يسأل أبا عبد اللّٰه عليه السلام يقول و قد سأله: رجلٌ مسلمٌ احتاج إلى بيع داره، فمشى إلى أخيه فقال له: أبيعك داري هذه و يكون لك أحبّ إليّ من أن يكون لغيرك، على أن تشترط لي أنّي إذا جئتك بثمنها (7) إلى سنة، تردّها (8) عليَّ؟ قال: لا بأس بهذا، إن جاء بثمنها (8) ردّها (8) عليه. قلت: أ رأيت لو كان للدار غلّةٌ لمن تكون؟ قال: للمشتري، أ لا ترى أنّها (9) لو احترقت كانت من ماله (10) (11)».

و رواية معاوية بن ميسرة قال: «سمعت أبا الجارود يسأل أبا عبد اللّٰه عليه السلام عن رجلٍ باع داراً له من رجلٍ، و كان بينه (12) و بين الذي اشترى منه الدار خلطةٌ (13)،

    1. ای بیع الخیار.

    2. ای فی تلک المدّة.

    3. آنکه ثمن را باز می گرداند، بایع می باشد، لذا معنای این عبارت آن است که در بیع الخیار، خیار برای بایع شرط شده است که بایع خیار داشته باشد تا مدّتی معیّن، ثمن را به مشتری بازگردانده و مبیع را به ملک خود بازگرداند.

    4. ای الدلیل.

    5. مثل «المؤمنون عند شروطهم الّا ما خالف کتاب الله».

    6. ای من النصوص المستفیضة التی تکون دلیلاً علی مشروعیّة بیع الخیار.

    7. ای بثمن الدار.

    8. ای الدار.

    9. ای غلّة الدار.

    10. ای من مال المشتری.

    11. امام (ع) در اینجا از قاعده «الغُنم لمن علیه الغرم» استفاده نموده اند؛ البتّه باید توجّه داشت که این قاعده، قاعده مستقلّی نبوده و بیانگر همان احکام ملکیّت می باشد.

    12. ای بین بائع الدار.

    13. «خُلطَة» به معنای معاشرت و صداقت می باشد.

متن کتاب: فشرط (1) أنّك إن أتيتني بمالي (2) ما بين ثلاث سنين، فالدار دارك، فأتاه بماله (3)؟ قال: له (4) شرطه. قال له (5) أبو الجارود: فإنّ هذا الرجل قد أصاب في هذا المال في ثلاث سنين؟ قال (6): هو ماله؛ و قال عليه السلام: أ رأيت لو أنّ الدار احترقت من مال من كانت (7)؟ تكون الدار (8) دار المشتري (9) (10)».

و عن سعيد بن يسار في الصحيح قال: «قلت لأبي عبد اللّٰه عليه السلام: إنّا نخالط (11) أُناساً من أهل السواد (12) و غيرهم، فنبيعهم و نربح عليهم في العشرة اثنى عشر و ثلاثة عشر (13)، و نؤخّر ذلك (14) فيما بيننا و بينهم (15) السنة و نحوها (16) (17)،

    1. ای فلذلک الخُلطَة و الصداقة، شرط الذی اشتری الدار.

    2. و هو ثمن الدار الذی اعطیتک.

    3. ای اتی بایع الدار بمال المشتری ای الثمن ما بین ثلاث سنین.

    4. ای لبایع الدار.

    5. ای لأبی عبد الله (ع).

    6. ای قال ابو عبد الله (ع).

    7. ای الدار.

    8. ای تکون الدار دار المشتری.

    9. عبارت «تکون الدار دار المشتری»، جواب حضرت برای سؤال خود ایشان یعنی «أرأیت لو أنّ الدار احترقت من مال من کانت؟» می باشد.

    10. امام (ع) در اینجا نیز از قاعده «الغُنم لمن علیه الغرم» استفاده نموده اند.

    11. مخالطه به معنای معاشرت کردن می باشد.

    12. «اهل السواد» به دو دسته اطلاق می شده است: یکی اهل آبادی ها و باغستان ها و دیگری اهل عراق که به جهت کثرت درختان و بساتین و مزارع در عراق، به این سرزمین «ارض السواد» اطلاق می شده است.

    13. یعنی کالایی که مثلاً 10 درهم خریداری کرده ایم، به ایشان 12 درهم یا 13 درهم می فروشیم و به عبارتی با 2 یا 3 درصد سود به ایشان می فروشیم.

    14. ای نوّخّر تسلیم ذلک الثمن.

    15. ای و بین من نبیعهم.

    16. ای نحو السنة.

    17. ای فنجعل ذلک البیع نسیةً.

متن کتاب: و يكتب لنا رجلٌ منهم (1) على داره أو أرضه بذلك المال الذي فيه الفضل (2)، الذي أخذ منّا شراءً (3) بأنّه (4) باع (5) و قبض الثمن منه (6) (7)، فنَعِدُه (8) إن هو (9) جاء بالمال (10) إلى وقتٍ بيننا و بينهم (11)، أن نردّ عليه (8) الشراء (12)،

    1. ای ممّن نبیعهم.

    2. ای بمقابل ذلک الثمن الذی فیه الفضل من الربح.

    3. عبارت «الذی أخذ منّا شراءً»، صفت برای «رجلٌ» می باشد ای: «و رجلٌ منهم الذی اخذ المبیع منّا شراءً یکتب لنا علی داره أو أرضه الخ».

    4. ای بایع المتاع نسیئةً.

    5. عبارت «بأنّه باع و قبض الخ»، جار و مجرور و متعلّق به «یکتب» بوده و بیانگر مطلبی است که آن شخص مشتری در بیع نسیه، بر خانه یا زمین خود می نویسد.

    6. ای من صاحب الدار و الأرض.

    7. وجه دریافت ثمن معامله نسیه با اینکه مشتری هنوز هیچ ثمنی به بایع نسیه پرداخت نکرده است آن است که در واقع دو معامله وجود دارد: معامله اوّل، معامله نسیه که راوی به اهل سواد، کالایی را به صورت نسیه در مقابل ثمنی مشخّص که باید تا یک سال پرداخت شود، می فروشد و معامله دوّم، معامله نقد که اهل سواد، خانه یا زمین خود را در مقابل ثمنی برابر با ثمن کالایی که به نسیه خریداری نموده اند، به راوی می فروشند و بدهی خود به راوی در مقابل معامله نسیه را به طلب خود از راوی در مقابل معامله نقد حواله می دهند و لذا بر سر در خانه خود می نویسند که راوی، اگرچه کالای خود را به نسیه به ما فروخت، ولی ثمن آن را دریافت نمود و این خانه یا زمین ما در مقابل همان ثمنی است که به او بدهکار بودیم.

    8. ای فنَعِدُ صاحب الدار و الأرض و نشترط علیه فی البیع الثانی و هو بیع ارضه و داره نقداً.

    9. ای صاحب الدار.

    10. ای بمالنا و هو ثمن دارهم أو أرضهم.

    11. ای الی وقتٍ معیّنٍ بیننا و بین صاحبی الدور و الأرضین.

    12. ای شرائنا لداره أو أرضه.

متن کتاب: فإن جاء الوقت و لم يأتنا (1) بالدراهم (2)، فهو (3) لنا، فما ترى في هذا الشراء؟ قال: أرى أنّه (3) لك إن لم يفعله (4)، و إن جاء (1) بالمال (2)، فرُدّ (5) عليه (1)».

و عن أبي الجارود عن أبي جعفر عليه السلام قال: «إن بعت رجلًا على شرطٍ (6)، فإن أتاك (7) بمالك (8)، و إلّا (9) فالبيع لك (10)».

    1. ای صاحب الدار و الأرض.

    2. ای بالدراهم التی تکون ثمناً لداره أو أرضه.

    3. ای المبیع فی المعاملة الثانیة النقد و هو الدار أو الأرض.

    4. ای ان لم یفعل المشتری بشرط الوعد و لم یأتِ بالدراهم التی تکون ثمناً للأرض أو الدار.

    5. ای فرُدَّ المبیع فی المعاملة الثانیة النقد و هو الدار أو الأرض.

    6. ای علی شرط أن یرجع له المبیع لو جاء بالثمن.

    7. ای اتاک المشتری.

    8. ای فإن اتاک المشتری بمالک و هو المبیع، یکون البیع مفسوخاً و یرجع مال المشتری و هو الثمن الیه.

    9. ای و أن لم یأت بمالک و هو المبیع.

    10. ای فالبیع لک لازمٌ.