موضوع: اصول عملیه/شرایط وجوب حج /استطاعت

تنبیه سوم در اصالة الاشتغال و شک در مکلف‌به

در تنبیه سوم از مباحث اصولی، بیان شده است که علم اجمالی در صورتی منجّز است که به صورت قضیه شرطیه منفصله حقیقیه یا مانعة الخلو تحقق یابد؛ در غیر این صورت، علم اجمالی منحل تلقی می‌شود و تنجیز آن از میان می‌رود.

برای مثال، اگر یقین داشته باشیم یکی از دو ظرف پیش‌تر نجس یا کر بوده و سپس در وقوع قطره خون در یکی از این دو ظرف شک کنیم، در این صورت نه قضیه شرطیه منفصله حقیقیه و نه مانعة الخلو محقق نمی‌شود؛ بلکه با دو قضیه مواجهیم: یکی قضیه متیقنه (یقین به نجاست ظرف اول) و دیگری قضیه مشکوکه (شک در نجاست ظرف دوم). بنابراین، علم اجمالی در اینجا منحل شده و نمی‌توان گفت که یکی از دو ظرف نجس است یا هر دو طاهر نیستند، چرا که علم اجمالی اجمال خود را از دست داده و در نتیجه، منجّز نخواهد بود.[1]

نکته: ملاک تأثیر علم اجمالی

تأثیر علم اجمالی در منجّزیت، وابسته به باقی‌ماندن اجمال آن است؛ بنابراین، در صورت رفع اجمال و روشن‌شدن حکم یک طرف، عنوان علم اجمالی صدق نمی‌کند و در نتیجه منجّزیت نیز وجود ندارد. به تعبیر دیگر، انحلال علم اجمالی به معنای انتفای موضوع برای تنجیز است، زیرا موضوع، همان علم اجمالی بوده است که دیگر وجود ندارد[2] .

مثال: انحلال علم اجمالی دوم در علم اجمالی اول: فرض کنیم علم اجمالی اول داریم که قطره خونی یا در ظرف اول افتاده یا دوم. سپس قطره دیگری می‌افتد و نمی‌دانیم در ظرف دوم افتاده یا سوم. در اینجا، علم اجمالی دوم نسبت به ظرف سوم هیچ منجّزیتی ندارد، زیرا ظرف دوم قبلاً با علم اجمالی اول تحت شمول قاعده اشتغال قرار گرفته و واجب‌الاجتناب شده است.

در نتیجه، در علم اجمالی دوم، ظرف دوم متیقّن الاجتناب است و شک تنها به ظرف سوم اختصاص می‌یابد. پس علم اجمالی دوم، به علم تفصیلی و شک بدوی منحل می‌شود.

نکته: زمان انحلال و اثر آن

انحلال علم اجمالی تنها در صورتی اثرگذار است که پیش از تحقق علم اجمالی یا هم‌زمان با آن واقع شود. به‌عنوان نمونه، اگر بدانیم ظرف اول قبلاً نجس بوده و سپس علم اجمالی نسبت به یکی از دو ظرف حاصل شود، علم اجمالی در همان لحظه اول منحل شده و اثری ندارد[3] .

سؤال: اگر سبب انحلال بعد از علم اجمالی حاصل شود چه می‌شود؟

در صورتی که ابتدا علم اجمالی حاصل شود (مثلاً شک داریم که یکی از دو ظرف نجس شده) و سپس قطره خون وارد یکی از این ظرف‌ها شود یا یکی از آن‌ها به کر متصل شود، آیا علم اجمالی منحل می‌شود؟

پاسخ: در این فرض، هیچ‌یک از علما قائل به انحلال علم اجمالی نیستند. به‌بیان‌دیگر، نمی‌توان گفت ظرف اول یقینا نجس است و ظرف دوم را به صرف شک بدوی طاهر دانست. زیرا عرف عقلا بر این باور است که وقتی علم اجمالی نسبت به دو طرف حاصل شد، نمی‌توان آن را نادیده گرفت.

علم اجمالی، اطراف خود را واجب‌الاجتناب می‌سازد و با پاک‌کردن یکی از آن‌ها، دیگری همچنان تحت شمول علم اجمالی باقی می‌ماند و استفاده از آن جایز نیست، مگر اینکه دلیلی از شارع وجود داشته باشد.[4]

این بحث شباهت دارد به قاعده "ضیق فمن رکیه"، جایی که عام استقرار یافته و نمی‌توان بدون دلیل شرعی، تخصیصی در آن اعمال کرد. بنابراین، اگر انحلال قبل یا هم‌زمان با تحقق علم اجمالی رخ دهد، منجّزیت از ابتدا حاصل نمی‌شود؛ اما اگر بعد از تحقق علم اجمالی، یکی از اطراف از محل ابتلاء خارج شود، برای ارتکاب طرف باقی‌مانده به دلیل شرعی معتبر نیاز است.