موضوع: اصول عملیه/اصالة الاشتغال /شک در مکلف به

مقدّمه

اصالة الاشتغال از اصول احتیاطی است که در صورت شکّ در امتثال تکلیف، حکم به بقاء اشتغال ذمّه می‌کند. در ادامه‌ی سلسله‌تنبیهات این اصل، به بررسی تنبیه دوم و سوم می‌پردازیم.

تنبیه دوم: اطراف علم اجمالی و اثر مشترک / خاص

بیان مسئله – اگر قطره‌ای خون در یکی از دو ظرف («آب مطلق» یا «آب مضاف») بیفتد و ندانیم در کدام ظرف افتاده است، اثر مشترک دو ظرف، حرمت شُرب است؛ ولی اثر خاصِ آب مطلق (امکان وضو) محل بحث است.

نظریهٔ مرحوم نائینی – ایشان می‌فرماید وضو با آب مطلق جایز است؛ زیرا در باب اثر مشترک (حرمت شرب) دو اصل متعارض بوده و تساقط می‌کنند و در نتیجه ظرف آب مطلق به «شکّ بدوی» برمی‌گردد و اصالة الطهارة بدون معارض اجرا می‌گردد.[1]

پاسخ – جواز وضو همان‌گونه بر طهارت متوقف است که جواز شرب متوقف است؛ نجاست به علم اجمالی معلوم است و باید دفع شود.

«اجتنب عن النجس» بر هر دو ظرف صدق می‌کند و تا هنگام بقای علم اجمالی، اصالة الطهارة مجرا ندارد.

علم اجمالی همهٔ اطراف را در بر می‌گیرد و تقبیح عقل از ترک احتیاط، جریان اصل را مانع می‌شود. بنابراین تفاوتی میان وضو و شرب نیست و رأی مرحوم نائینی دفاع‌شدنی نیست.[2]

فرق علم اجمالی در خودِ حکم و در سبب حکم – اگر علم اجمالی به سبب تعلق گیرد (مثلاً شک در منشأ دَین)، قدر متیقّن اخذ می‌شود و بقیّه به «شکّ بدوی» تبدیل می‌شود؛ ولی در فرض ما، علم به خودِ حکم (نجاست) تعلّق دارد و منحل نمی‌شود.[3]

تنبیه سوم: انحلال یا بقاء علم اجمالی

ملاک تنجّز – علم اجمالی زمانی منجِّز است که بتوان آن را به یکی از دو صورت منطقی برگرداند:

قضیهٔ حقیقیهٔ منفصله (مانعة الجمع و مانعة الخُلُو)؛ مانند «العدد إمّا زوجٌ أو فردٌ».

قضیهٔ مانعة الخُلو صرف.

موارد خروج از محل ابتلاء – هرگاه بعضی اطراف:

از تحت قدرت مکلف بیرون رود، یا از محل ابتلاء خارج شود، یا اضطراری برای مکلف ایجاد شود، علم اجمالی منحل می‌گردد و تنجّز از میان می‌رود.[4]

نتیجه – تا وقتی حدّاقل دو طرف بالفعل در اختیار و محل ابتلاء باشند، علم اجمالی با قوّت باقی است و اصالة الاشتغال مقتضیِ حرمت مخالفت قطعیه و وجوب موافقت قطعیه است. اگر یکی از اطراف از دسترس خارج شد، قضیه حقیقیه یا مانعة الخُلو شکل نمی‌گیرد و اصل احتیاط جاری نیست.

پرسش پایانی

سؤال: در مسئلهٔ خروج یکی از اطراف از محل ابتلاء، آیا ابتدا علم اجمالی پدید می‌آید و سپس انحلال رخ می‌دهد، یا عکس آن است؟

پاسخ – ان‌شاءالله در جلسهٔ آینده بررسی خواهد شد.