موضوع: اصول عملیه/تخییر /شک در تکلیف

در بحث دوران امر بین محذورین در واجبات ضمنی دو حالت کلی تصور می شود:

حالت اول: تمکن از امتثال تفصیلی در عبادات و در واقعه واحده، مثال این حالت آنجایی بود که مکلف بعد از قیام شک کرد سجده دوم را انجام داده است یا خیر، در بحث جزئیت و مانعیت دوران امر بین محذورین است اگر برگردد برای انجام سجده دوم یا جزء زائد اضافه نموده و حرام است و یا اضافه نشده و واجب است در اینجا امتثال تفصیلی ممکن بود به این صورت که نماز را رها نماید و نماز دیگری بخواند البته طبق نظریه کسانی که می گویند قطع نماز جائز است.

حالت دوم: امتثال تفصیلی امکان نداشت اما امتثال اجمالی ممکن بود که در دو صورت بیان گردید:

صورت اول: تکرار جزء صورت دوم: تکرار خود عمل

برای تکرار جزء جهر و اخفات را مثال زدیم آنجا که مکلف نمی داند نماز جهریه است یا اخفاتیه لذا باید امتثال اجمالی نماید یعنی یک مرتبه جهر بخواند و یک مرتبه اخفات علی کل حال مخالفت قطعیه نمی شود و موافقت و مخالفت تنها احتمالی است؛ و در تکرار عمل مثال در باب قصر و اتمام بود که مکلف نمی داند نماز واجب بر او قصر است یا اتمام (دوران امر بین محذورین) در اینجا می تواند دو نماز بخواند یک نماز قصر و یک نماز تمام، اما اگر وقت ضیق است مثلا قصر را در وقت خواند و برای نماز تمام وقت نیست، در این مورد مبنایی می شود که آیا امتثال اجمالی آخری لازم است یا نه ؟

مرحوم خوئی و بسیاری از فقها فرموده اند امتثال اجمالی آخری لازم نیست به جهت اینکه امتثال اجمالی در فرضی لازم است که بالفعل باشد یعنی در وقت باشد اما وقتی یکی را داخل وقت خواندیم و از آنجا که قضا به امر جدید است و

امر فعلی نداریم (چون نمی دانیم قضا شده است یا نه) لذا تکلیف فعلی نیست پس شک بدوی است و احتیاط

قابل تصور نیست.

شیخ اعظم فرمود مکلف در شرطیت و مانعیت مخیر است اما مرحوم خوئی و دیگران به این قول حاشیه زدند و بر شیخ اعظم ایراد گرفتند و مباحث موافقت احتمالیه و امتثال تفصیلی را آوردند که باید نماز را رها نماید در حالی که این اول کلام است، به نظر می رسد کلام شیخ اعظم دور از آبادی نیست و ممکن است نظر شیخ این باشد که قطع نماز واجب جائز نیست پس نمی توان نماز را رها نمود لذا از این باب مکلف مخیر است که برگردد و یا برنگردد .

در قسم دوم یعنی امتثال اجمالی مشکلی که مهم است و شاید شیخ به آن نظر داشته قصد قربت است، وقتی نماز می خوانیم باید در اجزاء آن قصد قربت نماییم لحظه ای که می خواهیم نماز را یک مرتبه با جهر بخوانیم و یک مرتبه با اخفات نمی دانیم کدام واجب است تا قصد قربت نماییم، علی کل حال یکی را انتخاب می کنیم زیرا فرقی نمی کند به جهت اینکه اگر کسی مخیر بود و نماز را یا جهر و یا اخفات خواند مخالفت قطعیه حاصل نمی شود لذا تخییری که مرحوم شیخ اعظم فرمود کلامی دور از حق نیست و مطالبی که محققین می فرمایند به نظر می رسد با فرض اینکه عبادی است اما کاری اضافی است مرحوم شیخ فرمود شما مخیر هستید در قصر و اتمام این احتیاطی که بزرگان فرمودند بنظر می رسد احتیاط واجب نباشد اما احتیاط مستحب بله.

بنابراین می توان بین نظر شیخ اعظم با متأخرینی که حاشیه زدند تساهل برقرار نمود که نهایتا احتیاط بیان شده، احتیاط مستحب می شود که یقینا مرحوم شیخ نیز احتیاط مستحب را قبول دارد

دوران امر بین محذورین در واقعه متعدد در عبادات باقی می ماند که سیاتی.