موضوع: کتاب الحج/شرایط وجوب حج /استطاعت

عن نبی صلی الله علیه و آله و سلم فی حجّه البلاغ او الوداع: «الحمد لله، نحمده ونستعینه ونستغفره ونتوب إليه ونعوذ بالله من شرور أنفسنا ومن سیئات أعمالنا، من یهد الله فلا مضل له ومن یضلل فلا هادی له، وأشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شریک له، وأشهد أن محمداً عبده ورسوله»[1]

هفته گذشته، به دلیل آغاز هفته از روز یکشنبه، کل آن هفته را به خطبه حضرت امیر علیه السلام و اولین خطبه نهج البلاغه اختصاص دادیم و کمی تأمل کردیم. این هفته آغاز هفته است و روز شنبه، نام مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله با فرمایشات ایشان بررسی می‌شود.

این خطبه، آخرین حج پیامبر صلی الله علیه و آله را بیان می‌کند که به دو نام معروف است:

1. حج البلاغ: از جهت ابلاغ پیام‌ها و تبیین مسائل مهمی همچون ﴿الیوم اکملت لکم دینکم﴾[2] و بحث ولایت و امامت.

2. حج الوداع: از جهت اینکه آخرین حج پیامبر صلی الله علیه و آله بوده است که این خطبه در منا کنار مسجد خیف ایراد شده است.

نکته‌ای که در آغاز جلسه باید به آن توجه کنیم:

    1. «أشهد أن محمداً عبده ورسوله»

خود پیامبر صلی الله علیه و آله شهادت می‌دهد که فرزند عبدالله، عبد خدا و رسول اوست.

۲. نکات اخلاقی و اعتقادی از عبارت «أشهد أن محمداً عبده و رسوله»

نکته اول (اخلاقی):

بحث عبودیت: پیامبر قبل از رسالت، اول عبد خدا بوده است و سپس رسول شد. این به ما می‌آموزد که تمام حرکات روزمره باید قابل محاسبه و عبادت تلقی شود و به همین جهت ما را توجه داده‌اند به «اذا اردت العلم فاطلب اولا فی نفسک حقیقة عبودیة»[3]

نکته دوم (اعتقادی):

نبی مکرم اسلام موظف است به حفظ حرمت شخصیت خود و تبعیت از آن.

تبعیت ما از شخصیت پیامبر و تبعیت ایشان از شخصیت خود، نشان‌دهنده وجوب تبعیت و احترام به حقایق شخصیت پیامبر است.

شرح مسئله نوزدهم عروه در باب حج و نسبت آن با خمس و زکات

مرحوم سید در مسئله نوزدهم عروه می‌فرماید: «ولا یکون مستطیعاً»[4] یعنی اگر فردی بدهکار خمس یا زکات باشد و اموال موجود او کفاف حج را ندهد، مستطیع برای حج نیست.

اگر حج مستقر بر فرد شود (مثلاً چند سال پیش امکان حج فراهم بوده و واجب شده) و همزمان خمس و زکات بر او واجب باشد، در این صورت دو وجوب کنار هم قرار می‌گیرد: وجوب حج و وجوب ادای خمس و زکات.

در چنین شرایطی، سه نظریه مطرح می‌شود:

1. تخییر: مکلف مخیر است بین حج یا ادای خمس و زکات.

2. تقدیم حق الناس: ادای خمس و زکات بر حج مقدم است.

3. تقدیم اسبق: هر کدام از وجوب‌ها که اول بوده مقدم است.

مرحوم سید سپس توضیح می‌دهد: «هذا اذا کان الخمس او الزکات فی الذمة واما اذا کانا فی عین ماله فلا اشکال فی تقدیمهما علی الحج سواء کان مستقرا علیه او لا کما انهما یقدمان علی الدیون الناس ایضا ولو حصلت الاستطاعة والدین والخمس والزکات معا»[5]

اگر تعلق خمس و زکات به ذمه مکلف باشد، سه وجه مذکور برای انتخاب وجوب مقدم بررسی می‌شود.

اگر تعلق به اعیان اموال موجود باشد، خمس و زکات مقدم بر حج است مطلقاً، چه حج مستقر شده باشد یا نشده باشد.