1404/02/23
بسم الله الرحمن الرحیم
استطاعت/شرایط وجوب حج /کتاب الحج
موضوع: کتاب الحج/شرایط وجوب حج /استطاعت
بسم الله الرحمن الرحیم اللهم لک الحمد، صلّ علی محمد و آله الطاهرین، و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم.
امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «من اراد ان یکون فی جوار نبیه و جوار علی و فاطمه ولا یدع زیارة الحسین بن علی علیه السلام» [1]
کسی که خواهان همسایگی با رسول خدا، حضرت علی و حضرت زهرا علیهم‌السلام است، نباید زیارت امام حسین علیه‌السلام را ترک کند.
یکی از مظاهر همجواری با نبوت و ولایت، توجه به مکتب امام حسین علیه‌السلام است. رمز ماندگاری اسلام نیز در همین توجه نهفته است. در این راستا، زیارت امام حسین علیه‌السلام و همچنین حضور طلاب در تبلیغ دین در ایام محرم و صفر، مصداقی از این پیوند و تعهد محسوب می‌گردد. امید است طلاب علوم دینی در ایام پیش‌رو، با اخلاص، وظیفه تبلیغ در مسیر امام حسین علیه‌السلام را به‌جا آورند.
مقام دوم: بررسی استطاعت در عالم اثبات
پس از بررسی مبانی پنج‌گانه استطاعت در مقام اول که ناظر به عالم ثبوت شریعت و مبانی نظری فقها بود، اکنون در مقام دوم، به بررسی عالم اثبات شریعت و روایات مربوط به استطاعت می‌پردازیم. در این مقام، باید با نگاهی مقیّد و با توجه به انظار فقها، روایات مورد بررسی قرار گیرند.
روایت اول: صحیحه معاویة بن عمار
«سألت أبا عبد الله علیه‌السلام عن رجل علیه دین، أعلیه أن یحج؟ قال: نعم، إن حجة الإسلام واجبة علی من أطاق المشی من المسلمین، و لقد کان أکثر من حج مع النبی صلی‌الله‌علیه‌وآله مشاة. و لقد مر صلی‌الله‌علیه‌وآله بکُراع الغمیم فشکوا إلیه الجهد و العناء، فقال: شدّوا أزركم و استبطنوا، ففعلوا، فذهب عنهم»[2]
در این روایت، از امام صادق علیه‌السلام سؤال شد: شخصی که بدهکار است، آیا حج بر او واجب است؟ امام فرمودند: آری. سپس با اشاره به دوران پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند که بسیاری از حج‌گزاران آن زمان پیاده بودند و پیامبر با توصیه به صبر و تحمل، سختی راه را بر آنان آسان نمودند.
دلالت روایت
ظاهر روایت دلالت دارد بر اینکه دین مانع وجوب حج نیست؛ حتی اگر ذمه شخص مشغول به حق‌الناس باشد، حج بر او واجب می‌شود. این امر با اطلاق عبارت «إن حجة الإسلام واجبة» به‌دست می‌آید.
اما می‌توان در فهم این روایت، بازنگری نمود. اطلاق روایت تا جمله «نعم» قابل پذیرش است، اما ادامه روایت («إن حجة الإسلام واجبة علی من أطاق المشی») نشان می‌دهد که موضوع روایت درباره شخصی است که راحله ندارد، ولی سایر لوازم سفر را داراست.
تحلیل احتمالات
احتمال اول:
شخص دارای زاد و توشه است و مال محدودی دارد که یا باید صرف ادای دین کند یا تهیه راحله. اگر مال را صرف دین کند، راحله نخواهد داشت و حج را باید پیاده انجام دهد. امام در اینجا تخییر بین پرداخت دین و پیاده‌روی در حج را مطرح می‌فرماید؛ مشروط بر اینکه عسر و حرجی در پی نداشته باشد.
احتمال دوم:
شخص مال کافی برای تهیه راحله یا ادای دین ندارد، اما توانایی پیاده‌روی بدون مشقت دارد. امام در این حالت نیز وجوب حج را متوجه او می‌دانند؛ زیرا استطاعت مشروط به وجود راحله نیست.
تطبیق با مبانی پنج‌گانه استطاعت
بر اساس مبنای اول (مرحوم خوئی)، دین مقدم است؛ زیرا دین، حق‌الناس بوده و اولویت دارد.
طبق مبنای چهارم و پنجم، تکلیف باید مشروط به قدرت شرعی و عدم مزاحمت باشد. در صورت تزاحم، خطاب تکلیفی متوجه مکلف نمی‌شود.[3] .
در نتیجه، ظاهر روایت که پیاده رفتن به حج را تجویز می‌کند، با این مبانی ناسازگار خواهد بود.
اما بر اساس مبنای دوم و سوم (که استطاعت را در گرو غنا و رفع فقر می‌دانند)، حج از وجوب ساقط می‌شود؛ زیرا شخصی که بین دین و تهیه راحله مردد است، فقیر محسوب می‌شود.
نتیجه‌گیری
در هر صورت، ظاهر روایت با برخی از مبانی (اول، چهارم و پنجم) ناسازگار است و با برخی دیگر (دوم و سوم) موجب سقوط وجوب حج می‌شود. از این جهت، نیازمند تحلیل دقیق‌تر و جمع میان روایت و اصول فقهی هستیم.
ان‌شاءالله ادامه بحث در جلسه آینده پیگیری خواهد شد.
