موضوع: کتاب الحج/شرایط وجوب حج /استطاعت

الحمد لله ربّ العالمین، و صلّى الله على محمّد و آله الطاهرین، و لا حول و لا قوّة إلّا بالله العلی العظیم.

قال أمیر المؤمنین علیه السلام: «قُم عَن مَجلِسِکَ لِأَبِیکَ وَ مُعَلِّمِکَ وَ إِن کُنتَ أَمِیراً»[1]

احترام به پدر، مادر و آموزگار از آداب مؤکد اخلاق اسلامی است که حتی در اوج مقام اجتماعی نیز نباید ترک شود. این ادب، از باب تنقیح المناط نسبت به دیگر مصادیق اهل فضل و تربیت نیز جاری است.

خلاصه جلسه گذشته:

در جلسه پیش، «مبنای چهارم» از مبانی بحث استطاعت مطرح شد. نتیجه بررسی آن چنین بود که اگر استطاعت را شرط شرعی وجوب حج بدانیم و قدرت را به معنای «إن شاءَ الفعل و إن شاءَ التَّرک» (به‌عنوان قدرت عقلی) تفسیر کنیم، در حالت تزاحم بین حج و ادای دین، ادای دین مقدم می‌شود. اما همان‌گونه که پیش‌تر تصریح شد، ما قائل به استطاعت عرفی هستیم و استطاعت شرعی را نپذیرفتیم؛ لذا این مبنا برای ما از حیث تحقیق علمی بررسی شد، نه پذیرش عملی.

بررسی نسبت دین و استطاعت از دید عرف

با فرض عرفی بودن استطاعت، در مواجهه با دین (حال یا مؤجّل)، مکلف باید وضعیت خود را با معیارهای عرفی بسنجد. چنانچه دین حال باشد، استطاعت منتفی است؛ و اگر دین مؤجّل باشد، باید بررسی شود که پرداخت حج موجب عسر و حرج عرفی می‌شود یا خیر. در صورت عدم عسر، استطاعت حاصل و حج واجب خواهد بود.

نقد مبنای چهارم از منظر ساختار فقهی

این مبنا متوقف بر پذیرش استطاعت شرعی است. از سوی دیگر، در این مبنا فرض شده که ادای دین فقط مشروط به قدرت عقلی است، نه شرعی؛ اما ممکن است کسی بگوید که ادای دین نیز مشروط به قدرت شرعی است، مانند حج. در این فرض، لازم است میان اهم و مهم تمییز داده شود.

سؤال: چرا ادای دین مشروط به قدرت عقلی نیست؟ پاسخ: به دلیل آیه شریفه: ﴿وَإِن كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ﴾[2]

بر اساس این آیه، اگر شخصی دچار عسرت باشد، ادای دین از او ساقط می‌شود و باید به او مهلت داده شود. این دخالت شریعت در تعیین محدوده قدرت، نشان می‌دهد که قدرت در ادای دین شرعی است، نه صرفاً عقلی. در نتیجه، اگر مکلف تنها قدرت بر انجام حج داشته باشد، ادای دین فعلاً از او ساقط است و حج مقدم می‌شود.

دفع توهّم

ممکن است گفته شود که واژه میسَرة در آیه ناظر به غِنا است، نه به معنای مقابل عُسر؛ یعنی اگر مکلف علاوه بر مخارج ضروری، دارایی‌ای برای حج داشته باشد، او در میسَرة است. حال اگر مکلف تکلیف دیگری مانند ادای دین نیز داشته باشد، به مبنای چهارم بازمی‌گردیم که در آن ادای دین تنها نیاز به قدرت عقلی دارد. در این حالت، اگر رجحان برای حج اثبات شود، حج مقدم خواهد بود؛ در غیر این صورت، ادای دین مقدّم است.

نتیجه‌گیری در باب مبنای چهارم

مبنای چهارم، مبتنی بر استطاعت شرعی است که ما آن را نپذیرفته‌ایم؛ بنابراین کل این مبنا مردود است.

مبنای پنجم: تمایز قدرت در خطاب نه در ملاک

مبنای پنجم، مشابه مبنای چهارم است اما با تفاوتی ظریف: این مبنا تنها ناظر به مواردی است که قدرت، دخیل در وجوب تکلیف نیست. مانند جایی که خطاب «أنقِذِ المؤمن» متوجه مکلف است و انقاذ، تنها نیازمند قدرت عقلی است، نه اینکه قدرت در ملاک وجوب دخالت داشته باشد.

مثال توضیحی: استطاعت در وجوب حج دخیل است، یعنی شرط تحقق موضوع حج است. اما در نجات مؤمن، قدرت شرط تحقق تکلیف است، نه دخیل در ملاک. اگر مکلفی بتواند مؤمنی را نجات دهد، ولو با سختی، انقاذ صحیح و شرعی است. لذا در چنین فرضی، در صورت تزاحم حج با انقاذ، انقاذ مقدم خواهد بود.

نکته: وقوع تزاحم در صورت دین حال

در جایی که دین حال است، و استطاعت شرعی فرض شده، میان دو خطاب «حج» و «ادای دین» تزاحم پیش می‌آید که نیازمند بررسی اهم و مهم یا تخییر است.

نقد نهایی مبنای پنجم

مبنای پنجم نیز متوقف بر استطاعت شرعی است. اگر استطاعت را عرفی بدانیم، این مبنا نیز جایگاهی ندارد. تنها در فرض التزام به استطاعت شرعی، مبنای پنجم قابلیت بررسی دارد و به بحث میان معنای قدرت (مشهور و نائینی) بازمی‌گردد.

خلاصه مباحث

بحث تاکنون ناظر به بررسی تاریخی و اجتهادی مبانی استطاعت نزد فقهای امامیه بوده است. از میان مبانی مطرح‌شده، مبنای سوم (الاستطاعة هی الیسار و الغِنی) منسجم‌ترین مبنا است:

«الاستطاعة عبارة عن الیسار و الغِنى، فلا یُستطاع مَن نقصَ مالُه بأداء الدَّین، سواءً حالاً أو مؤجّلاً.»

مطابق این مبنا، کسی مستطیع است که حتی پس از پرداخت دیون خود، به‌ویژه دین حال، گرفتار فقر یا خلل اقتصادی نشود. این مبنا روشن‌ترین و عقلانی‌ترین دیدگاه در میان مبانی استطاعت است.

تکمیل بحث ان‌شاءالله در جلسه آینده.

و السلام علیکم و رحمة الله و برکاته