موضوع: کتاب الحج/شرایط وجوب حج /استطاعت

الحمد لله ربّ العالمین، و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین، و لا حول و لا قوة إلا بالله العلی العظیم

در آستانه‌ی دهه‌ی کرامت، شایسته است نگاهی به سیره و کرامات اهل‌بیت علیهم‌السلام داشته باشیم. یکی از نمونه‌های زیبا، روایت حضرت امام محمد باقر علیه‌السلام درباره‌ی پدر بزرگوارشان امام زین‌العابدین علیه‌السلام است:

عَنِ الباقِرِ عَلیهِ السَّلام: إنّهُ كانَ يَخرُجُ في اللَّيلةِ الظَّلماءِ، فَيَحمِلُ الجِرابَ على ظَهرِهِ حتّى يَأتِيَ بابا بابا، فَيَقرَعَهُ ثمّ يُناوِلَ مَن كانَ يَخرُجُ إلَيهِ، وكانَ يُغَطِّي وَجهَهُ إذا ناوَلَ فَقيرا لِئلّا يَعرِفَهُ [1]

حضرت در دل شب به‌صورت ناشناس به در خانه‌ی فقرا می‌رفت و به آنان کمک می‌کرد تا کرامت انسان‌ها حفظ گردد.

خلاصه جلسه گذشته: استطاعت و تزاحم با واجبات دیگر

بحث در مبنای چهارم از مبانی استطاعت قرار داشت؛ بر این اساس، استطاعت تنها به داشتن امکانات رفت‌وبرگشت برای حج محدود نمی‌شود، بلکه مشروط است به آنکه هیچ واجب دیگری که شرط شرعی نداشته باشد، مزاحم آن نباشد.

مثال روشن این مسئله، "رفع هتک حرمت از مسجد" است که از نظر شرعی شرطی ندارد و تنها مشروط به قدرت عقلی است؛ اما حج، واجبی است که افزون بر قدرت عقلی، مشروط به استطاعت به‌عنوان شرط شرعی می‌باشد.

در علم اصول بیان شده است که اگر دو واجب هم‌زمان شوند و یکی فقط مشروط به قدرت عقلی باشد و دیگری به قدرت شرعی، واجبی که شرط شرعی ندارد، مقدم است: الواجب الذی له شرط عقلی فقط مقدمٌ.

بنابراین در فرض مزاحمت "ادای دین" و "حج"، ادای دین مقدم است و حج از مکلف ساقط می‌گردد.

تعریف و اقسام قدرت عقلی

محققان در تعریف قدرت عقلی به دو معنا اشاره کرده‌اند:

معنای اول: قدرت عقلی عبارت است از قابلیت فاعل برای فعل و ترک، یعنی: «إن شاء فعل و إن شاء ترک».

این معنا حالتی درونی و از شئون اراده است که بر اساس آن، مکلف بتواند تصمیم بگیرد که کاری را انجام دهد یا ترک کند. این معنا بیشتر میان محققان پذیرفته شده است[2] .

معنای دوم (دیدگاه مرحوم نائینی رحمه‌الله): مرحوم نائینی معتقد است قدرت عقلی همان نیرویی است که در عضلات انسان منبعث می‌شود و به مرحله‌ی فعلیت می‌رسد. به بیان دیگر، قدرتی که عضلات را برای انجام عمل یا ترک آن به حرکت وامی‌دارد.[3]

تزاحم یا ورود؟

با توجه به مبنای اول (تعریف اول از قدرت عقلی)، اگر هر دو واجب تنها مشروط به قدرت عقلی باشند، در صورت ناتوانی مکلف در انجام هر دو، تزاحم رخ می‌دهد و قواعد باب تزاحم از جمله ترجیح اهم، تقدم سابق و ... جریان می‌یابد.

اما اگر یکی از واجبین، مانند حج، مشروط به قدرت شرعی (استطاعت) نیز باشد، در این صورت برخی معتقدند مسئله از باب ورود است نه تزاحم. دلیل آن:

در فرضی که ادای دین موجب از بین رفتن استطاعت شود، موضوع وجوب حج از بین می‌رود، لذا دلیل حج دیگر موضوع ندارد. این دقیقاً معنای ورود است، یعنی: الدلیل الوارد یرفع موضوع الدلیل الآخر.

نتیجه‌گیری طبق مبنای اول (اکثر محققین):

دو حالت برای دو واجب (ادای دین و حج) قابل فرض است:

تزاحم: وقتی هر دو واجب تنها مشروط به قدرت عقلی باشند.

ورود: وقتی یکی از واجبات (مثل حج) مشروط به قدرت شرعی باشد و دیگری (مثل ادای دین) فقط قدرت عقلی بخواهد؛ در این صورت، ادای دین موجب سقوط استطاعت و در نتیجه سقوط وجوب حج می‌شود.

تحلیل بر اساس دیدگاه مرحوم نائینی (معنای دوم قدرت عقلی)

در این دیدگاه، قدرت به معنای «اشتغال عضلات» برای انجام فعل است. در فرضی که مکلف تنها بتواند یکی از دو واجب را عملی سازد، و قدرت در عضلات نسبت به فعل خاصی بالفعل شود، باب تزاحم به معنای خاص آن باز نمی‌شود مگر آنکه قدرت بالفعل به هر دو طرف تعلق گیرد و مکلف بین آن دو مردد بماند.

در این صورت، برای تعیین تکلیف باید به ملاک‌های باب تزاحم مانند اهمّیت، سبقت زمانی، یا تخییر رجوع نمود.

نتیجه نهایی:

اگر هر دو واجب تنها مشروط به قدرت عقلی باشند، و معنا را همان «ان شاء فعل و ان شاء ترک» بدانیم، باب تزاحم جریان می‌یابد.

اگر یکی از واجبات، علاوه بر قدرت عقلی، مشروط به قدرت شرعی (استطاعت) باشد و انجام واجب دیگر موجب زوال استطاعت گردد، ورود محقق می‌شود نه تزاحم.

بر اساس نظریه مرحوم نائینی، قدرت عقلی، قدرت فعلی عضلات است و در فرض تنافی، باید بر اساس ملاکات تزاحم عمل نمود.

ان شاء الله ادامه‌ی بحث در جلسه آینده پیگیری خواهد شد.

والسلام علیکم ورحمة الله وبرکاته.