موضوع: کتاب الحج/شرایط وجوب حج /استطاعت

الحمد لله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین، و لا حول و لا قوة إلا بالله العلی العظیم

قال الإمام الحسن المجتبی علیه‌السلام: «إن رفعة الذين يعلمون عظمة الله أن يتواضعوا »[1]

بر پایه‌ی این فرمایش، تواضع از نشانه‌های روشن خداشناسی است. انسان‌های خداشناس هنگامی‌که عظمت پروردگار را درک می‌کنند، در برابر او و خلق او متواضع می‌شوند و همین تواضع، مایه‌ی بزرگی و عظمت واقعی آنان می‌گردد. نماز به‌عنوان عبادتی جامع، دو جلوه‌ی بارز تواضع دارد: سجده که نماد تواضع در برابر خداست؛ رکوع که نوعی تواضع اجتماعی و فروتنی در برابر دیگران است. رکوع این پیام را به بشریت می‌رساند که کمال در گرو تواضع است؛ نه در تکبر و سربلندی ناحق.

بررسی مبنای سوم استطاعت و اشکال چهارم

یادآوری اشکال پیشین

در جلسه‌ی پیشین، چند اشکال بر مبنای سوم مطرح شد. یکی از اشکالات مهم، تعارض میان موثقه‌ی ابی بصیر و صحیحه‌ی ذریح محاربی بود که اکنون تتمه‌ی بررسی آن ارائه می‌شود.

تتمه اشکال چهارم: تعارض روایات

تمسک به صحیحه ذریح محاربی[2] و کنار نهادن موثقه ابی بصیر[3] با ظاهر آن، صحیح نیست؛ چراکه موثقه، موضوع استطاعت را غنی و بی‌نیازی تام معرفی می‌کند، در حالی‌که صحیحه ذریح، استطاعت را حتی در صورت فقر، ولی بدون عسر و حرج، تحقق‌یافته می‌داند.

در نتیجه، صحیحه ذریح نه‌تنها با موثقه ابی بصیر، بلکه با سایر احادیث معتبر در باب استطاعت نیز در تعارض قرار می‌گیرد؛ از جمله: صحیحه معاویة بن عمار: «هذه لمن کان عنده مال و صحه»[4] ؛ صحیحه حلبی: «قال ما السبیل؟ قال: أن یکون له ما یحج به»؛ صحیحه محمد بن مسلم[5] ؛ و دیگر روایات معتبر کتاب الحج.

تحلیل تعارض بیانی میان دو طائفه روایی

روایات باب استطاعت عمدتاً در مقام بیان شرط استطاعت هستند و بر لزوم وجود مال و صحه تأکید دارند: «و یحج به لمن کان عنده مال و صحه»[6]

در مقابل، صحیحه ذریح محاربی به‌جای شرط، به رفع مانع پرداخته و می‌گوید استطاعت در صورتی حاصل است که چیزی مانند «حاجة تجحف به» وجود نداشته باشد.[7]

بر اساس قاعده‌ی منطقی در تبیین موضوعات شرعی، نخست باید مقتضی شناسایی شود و پس از آن مانع بررسی گردد. اکثر روایات مطابق با این شیوه‌اند، در حالی‌که صحیحه ذریح مسیر متفاوتی را پیموده است. به همین سبب، بسیاری از فقها از ظاهر آن اعراض کرده، یا آن را به سایر روایات الحاق کرده‌اند.

بنابراین، پس از توجیه صحیحه ذریح، دیگر معارضتی با موثقه ابی بصیر وجود ندارد و می‌توان بر اساس آن گفت که: وجوب حج بر اغنیاست.

پاسخ به نقد دکتر شریعتی بر نظر فقها

دکتر علی شریعتی در برخی آثار خود ادعا کرده است که رأی فقها مبنی بر وجوب حج بر اغنیا، به‌معنای علاقه‌ی خداوند به اغنیا و بی‌توجهی به فقراست. این برداشت نادرست است، زیرا:

۱. در اینجا سخن از تکلیف است، نه امتیاز یا محبت الهی؛

۲. اغنیا به‌دلیل قدرت اجرایی، مخاطب این تکلیف قرار گرفته‌اند؛

۳. اجرای صحیح این تکلیف، خود سبب کاهش فاصله طبقاتی و ارتقاء عدالت اجتماعی می‌گردد؛

۴. قرآن می‌فرماید: ﴿لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ﴾[8]

یکی از منافع اجتماعی حج آن است که ثروتمندان بخشی از دارایی خود را در راه خدا خرج می‌کنند (مثلاً در قربانی یا انفاقات دیگر) که غالباً نصیب فقرا می‌گردد. پس حج نه امتیازی برای اغنیا بلکه تکلیفی است که با هدف ایجاد توازن اجتماعی وضع شده است.

نتیجه‌گیری: تعیین مبنای برتر در استطاعت

با توجه به بررسی‌های انجام‌شده، موثقه ابی بصیر می‌تواند به‌عنوان قدر متیقن در باب استطاعت تلقی شود. چراکه استطاعت را به‌گونه‌ای معرفی می‌کند که مکلف در تمامی ابعاد زندگی باید بی‌نیاز باشد. در این صورت، داشتن دَین، چنان‌چه موجب فقر نشود، مانع استطاعت نخواهد بود. از این منظر، مبنای سوم و نظریه یسار (توانگری) از استحکام بیشتری برخوردارند و می‌توان آن‌ها را ترجیح داد.

بررسی مبنای چهارم: استطاعت در کنار تکلیف موازی

در این مبنا، استطاعت عبارت است از داشتن اموال کافی برای زاد و راحله و سایر الزامات اقتصادی، مشروط بر اینکه مکلف، مکلف به انجام واجب دیگری نباشد که نیاز به قدرت عقلی (مالی یا زمانی) داشته باشد.

مثال: اگر مکلف موظف به تطهیر مسجدی باشد که برای آن باید هزینه کند یا زمانی را صرف کند، این هزینه ممکن است مانع از حج شود. در اینجا، تزاحم میان دو تکلیف (حج و تطهیر) رخ می‌دهد و اگر انجام تطهیر مقدم باشد، استطاعت برای حج منتفی می‌شود.

حکم دین حال و دین موجل بر اساس این مبنا

اگر فرد دَین حال دارد، باید آن را بپردازد و در نتیجه مالی برای حج باقی نمی‌ماند؛ بنابراین مستطیع نیست. اما اگر دَین موجل است و موعد پرداخت آن بعد از حج می‌باشد، مکلف در حال حاضر تکلیف فعلی برای پرداخت ندارد و از این جهت، مستطیع محسوب می‌شود.

در نتیجه، دَین موجل مانع استطاعت نیست، مگر اینکه با ویژگی‌هایی همراه باشد که مانع تحقق قدرت عقلی در زمان حج شود؛ بحث درباره‌ی این خصوصیات به جلسات آینده موکول می‌شود.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته