موضوع: كتاب الحج/شرائط وجوب حجة الإسلام /استطاعت

بسم الله الرحمن الرحیم الحمد الله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین و لاحول و لاقوة الا بالله العلی العظیم.

عن علی علیه الصلاة والسلام: «وَإِيَّاکَ وَالْمَنَّ عَلَى رَعِيَّتِکَ بِإِحْسَانِکَ، أَوِ التَّزَيُّدَ فِيمَا کَانَ مِنْ فِعْلِکَ، أَوْ أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَکَ بِخُلْفِکَ، فَإِنَّ الْمَنَّ يُبْطِلُ الاْحْسَانَ، وَالتَّزَيُّدَ يَذْهَبُ بِنُورِ الْحَقِّ»[1] برحذر باش از منت گذاشتن در مورد احسانی که به افراد انجام می‌دهی، همچنین بر حذر باش از زیاد شمردن و زیاد دانستن کارهایی که انجام می‌دهی. کار خوب را بزرگ نشمار و بر حذر باش از اینکه به دیگران وعده بدهی و سپس خلاف وعده‌ات عمل کنی. چون منت گذاشتن احسان را باطل می‌کند و زیاد شمردن کارهای خود باعث از بین رفتن نور حق می‌شود.

مقدمه و ذکر مبانی فقهی در بحث حج و ادای دین

جلسه صد و دهم است که با ذکر عدد نام مبارک حضرت امیر علیه الصلاة والسلام آغاز می‌شود. در این جلسه، در بحث فقهی مربوط به وجوب حج و وجوب ادای دین که کنار هم قرار گرفته بودند، مبانی مختلف را بررسی می‌کنیم. در مبنای دوم، وارد نظریه مرحوم نائینی، مرحوم بروجردی و کلماتی از محقق روحانی شدیم.

مرحوم روحانی در این قسمت اخیر بحث که تکرار گذشته‌ها نباشد، در جلد 1 صفحه 137 از کتاب خود فرمودند که دین مؤجل مانع از رجوع به کفایت در حج نمی‌شود. زیرا به نظر ایشان، عسر و حرج پس از انجام حج قابل تصور نیست. به عبارت دیگر، اگر مکلف هزینه‌ها و پول‌های خود را خرج حج کرد و بعد از برگشت از حج نتواست دین مؤجل خود را بپردازد، در این صورت این فرد به وضعیت معسر درمی‌آید و دائن باید به او مهلت دهد و نمی‌تواند از او طلب کند.

نقد فرمایش مرحوم محقق روحانی

اما این فرمایش مرحوم محقق روحانی، از نظر دقت فقهی و تطبیق با فتواهای خود ایشان در دیگر بخش‌های فقهی محل تأمل است. چرا که به سه صورت ممکن است فرد پس از انجام حج گرفتار عسر و حرج شود:

صورت اول: این است که فرد مدیون است و باید پول را پرداخت کند. اگر این فرد نتواند بدهی خود را بپردازد، از لحاظ روانی دچار فشارهایی می‌شود و آرامش نخواهد داشت. حتی اگر فرد متدین باشد و دین را به‌طور معجل نتواند پرداخت کند، این وضعیت فشار روانی زیادی بر او وارد می‌کند.

صورت دوم: دائن دائنی است که به هیچ‌وجه از پرداخت بدهی چشم‌پوشی نمی‌کند و از فرد معسر طلب خود را می‌خواهد، حتی اگر فرد قادر به پرداخت نباشد و مجبور به فشار روانی شود. این فشارها موجب حرج برای فرد می‌شود.

صورت سوم: فرد ملزم به ادای دین است. طبق عرف، حتی در صورت عدم توانایی، فرد باید دین را پرداخت کند و از این جهت با مشکلاتی مواجه می‌شود.

بنابراین، فرمایش مرحوم محقق روحانی در این زمینه دقیق به نظر نمی‌رسد. از این رو، مبنای مرحوم نائینی و بروجردی که اشتغال ذمه را مانع از استطاعت برای انجام حج می‌دانند، صحیح‌تر به نظر می‌آید. این دو بزرگوار معتقدند که ادای دین مؤجل مانع از استطاعت برای حج است، چرا که آن را از وجوب حج سلب می‌کند.

مبنای نائینی و بروجردی در رابطه با استطاعت

طبق نظر مرحوم نائینی و همچنین بروجردی، نفس اشتغال ذمه به دین مؤجل مانع از وجوب حج می‌شود. چرا؟ چون این اشتغال به دین، استطاعت را از بین می‌برد و فرد را مستطیع نمی‌کند. به این معنا که وقتی فردی بعد از بازگشت از حج، نه بالفعل پول خود را دارد و نه بالقوه قادر به کسب آن است، این فرد دیگر مستطیع برای حج به حساب نمی‌آید.

در واقع، این مبنای نائینی و بروجردی این را می‌گویند که استطاعت باید از هر جهت تأمین باشد:

قبل از حج: فرد باید از لحاظ مالی به اندازه کافی برای تأمین هزینه‌های حج و زندگی خود توانمند باشد.

حین حج: باید توان تأمین هزینه‌های سفر و سایر مخارج را داشته باشد.

بعد از حج: پس از بازگشت، فرد باید قادر باشد تا دین خود را پرداخت کند.

در صورتی که فرد در هیچ‌کدام از این مراحل توان مالی کافی نداشته باشد، مستطیع برای انجام حج نخواهد بود.

لزوم رعایت قاعده عسر و حرج

در نظر مرحوم بروجردی، برای اینکه فرد مستطیع باشد، باید شرایط مالی او در سه مرحله تأمین شده باشد. اما نکته‌ای که در اینجا باید مطرح شود این است که در صورتی که فرد پس از حج دچار عسر و حرج مالی شود، نمی‌توانیم این را جزء استطاعت بپذیریم.

به عبارت دیگر، اگر فردی بعد از حج نتواند دین خود را بپردازد و به عسر و حرج بیفتد، باید این مشکل را تحت عنوان "عسر و حرج" در نظر بگیریم و نه به‌عنوان نقص در استطاعت او.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

در نتیجه، مبنای بروجردی که تأکید بر تأمین شرایط مالی فرد قبل، حین و بعد از حج دارد، باید به‌طور کامل با قاعده "عسر و حرج" تکمیل شود. یعنی اگر فرد پس از حج دچار عسر و حرج شود، دیگر نمی‌توان او را مستطیع دانست.

در نهایت، باید توجه داشته باشیم که در بحث توارد وجوب حج و وجوب ادای دین، باید مبنای دقیقی ارائه دهیم که توان پرداخت دین بدون ایجاد فشار مالی و عسر و حرج باشد. این مسأله نیاز به تأمل و بررسی بیشتر دارد تا بتوان به نتیجه‌ای قطعی رسید.

ان‌شاءالله در جلسات آینده این مباحث را ادامه خواهیم داد و به جمع‌بندی نهایی خواهیم رسید.

و صلی الله علی محمد و آله.