موضوع: كتاب الحج/شرائط وجوب حجة الإسلام /استطاعت

بررسی مبنای استطاعت در فقه حج

بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین، وصلی الله علی محمد و آله الطاهرین، ولا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم.

جلسه صدونهم فقه را در جوار مضجع شریف حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام و در کنار مرقد محقق بزرگوار، مرحوم نائینی رضوان‌الله تعالی علیه، برگزار می‌کنیم. به مناسبت مطرح شدن فرمایش ایشان در باب استطاعت حج و ایراد محقق روحانی، مباحث را با تفصیل بیشتری مطرح خواهیم کرد. این جلسه به عنوان یادبودی از رفقای طلبه و نیابت زیارت برای همه علما و فقهای اصولی که سفره فهم معارف اهل‌بیت علیهم‌السلام را گسترانیدند، برگزار می‌شود.

طبق روال همیشگی، بحث را با حدیثی از معصومین علیهم‌السلام آغاز می‌کنیم. به مناسبت روز شنبه، حدیثی از کتاب شریف تحف العقول نقل می‌شود: پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله فرمودند: «و اما علامة المؤمن فأنه یرأف و یفهم و یستحی»[1]

از علائم مؤمن آن است که: اهل رأفت و مهربانی است، دارای فهم، درک و شعور است و اهل حیاست و شخصیت انسانی خود را حفظ می‌کند، چه در ظاهر و چه در باطن.

طرح بحث: استطاعت شرعی و رجوع به کفایت

در جلسه گذشته، فرمایش محقق روحانی درباره استطاعت و تقارن آن با ادای دین مطرح شد. اکنون نظر مرحوم نائینی قدس سره را توضیح می‌دهیم.

مرحوم نائینی استطاعت را «استطاعت شرعی» می‌داند و این استطاعت را مبتنی بر روایت ابی‌الربیع شامی می‌سازد؛ یعنی یکی از اجزاء استطاعت، رجوع به کفایت است: زاد و راحله برای سفر حج، تأمین معاش در طول سفر و تأمین زندگی پس از بازگشت، بالفعل یا بالقوه.

اگر فردی بتواند معاش روزمره خود را در وطن و سفر تأمین کند اما پس از بازگشت، نه بالفعل و نه بالقوه، قادر به تأمین معاش (از جمله ادای دین) نباشد، چنین شخصی مستطیع نیست.

بنابراین طبق نظر مرحوم نائینی، ادای دین از مؤونه محسوب می‌شود، و اگر کسی نتواند زندگی و دین خود را پس از حج تأمین کند، استطاعت محقق نشده و حج بر او واجب نخواهد بود.

پاسخ به اشکال محقق روحانی

محقق روحانی به این فرمایش مرحوم نائینی اشکال کرده بود که بین وجوب حج و وجوب ادای دین، تقابل ایجاد می‌شود. اما با توضیح مذکور، روشن شد که: استطاعت شرعی، متمم جعل دارد. یکی از شروط استطاعت، رجوع به کفایت پس از بازگشت است.

اگر رجوع به کفایت محقق نشود (ولو دین مؤجل باشد)، استطاعت حاصل نیست. بنابراین ایراد محقق روحانی به فرمایش مرحوم نائینی وارد نیست.

نظریات پیرامون رجوع به کفایت

پس از این روشنگری، نوبت به بررسی نظریه «رجوع به کفایت» می‌رسد:

نظریه مرحوم نائینی قدس سره: رجوع به کفایت شرط استطاعت است. مستند این شرط، روایت ابی‌الربیع شامی است.

نظریه مرحوم خویی قدس سره: رجوع به کفایت نیز شرط استطاعت است. اما مستند آن قاعده نفی حرج است، نه روایت خاص.

در صورت وقوع عسر و حرج پس از بازگشت (مثلاً ناتوانی در پرداخت دین)، استطاعت محقق نیست.

نظریه مرحوم بروجردی قدس سره: استطاعت را بر اساس عرف تعریف می‌کند. استطاعت عرفی یعنی تأمین زندگی روزمره پس از بازگشت، بدون الزام به پرداخت همه دیون در هر شرایط.

بررسی اشکال به مانعیت دین مؤجل در استطاعت

بر مبنای دو نظریه‌ی محقق خویی و بروجردی، برخی از اعاظم (احتمالاً محقق روحانی رضوان‌الله تعالی علیه) اظهار داشته‌اند که اشتغال ذمه به دین مؤجل، مطلقاً مانع از صدق رجوع به کفایت نیست. این دیدگاه نیازمند بررسی و تأمل دقیق است.

تحلیل استدلال محقق روحانی

مرحوم محقق روحانی چنین استدلال می‌کند: اگر شخص اموال خود را صرف حج نماید و حج را به‌جا آورد، پس از بازگشت، هرچند نتواند دین خود را ادا کند، در عسر و حرج واقع نمی‌شود؛ زیرا: چنین شخصی معسر محسوب می‌شود. دائن (طلبکار) حق مطالبه دین را ندارد. در نتیجه سختی و مشقتی متوجه مکلف نخواهد شد.

نتیجه استدلال

بر اساس این تحلیل: استطاعت عرفی همچنان برقرار است. استطاعت مبتنی بر قاعده نفی حرج نیز منتفی نمی‌شود. دین مؤجل خارج از محدوده رجوع به کفایت خواهد بود.

بنابراین، رجوع به کفایت فقط به معنای تأمین زندگی روزمره و ضروریت‌هاست و اشتغال ذمه به دیون مؤجل، مانع از وجوب حج نخواهد بود.

بررسی صحت و سقم این فرمایش مرحوم محقق روحانی، نیازمند دقت بیشتر است و ان‌شاءالله در جلسه آینده ادامه خواهد یافت.

امروز در کنار مضجع شریف مرحوم نائینی قدس سره این مباحث را بیان کردیم و به فضل این همجواری نورانی، امیدواریم در مباحث علمی خود توفیق، دقت، و برکت بیشتری حاصل کنیم.

با دعا برای همه دوستان و به یاد شما در این مضجع نورانی: السلام علیک یا أمین‌الله فی أرضه و حجته علی عباده، و رحمه‌الله و برکاته.