موضوع: كتاب الحج/شرائط وجوب حجة الإسلام /استطاعت

الحمد لله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین، ولا حول و لا قوة إلا بالله العلی العظیم.

حضرت امام باقر علیه‌السلام می‌فرمایند: «إنّ العملَ الصالحَ یذهب إلی الجنة فیمهّد لصاحبه، کما یبعث الرجل غلامه فیفرش له»[1] .

یعنی: عمل صالح پیشاپیش به بهشت می‌رود و محیط زندگی بهشتی را برای صاحبش آماده می‌سازد، همان‌گونه که انسان، غلام خود را به مکانی می‌فرستد تا آن را مهیا سازد. بنابراین، عمل صالح به‌منزله‌ی غلام انسان صالح است.

نقد نسبت ناروا به مرحوم نائینی

در مباحث فقهی، نکته‌ای از سوی مرحوم محقق روحانی، صاحب المرتقی الی الفقه، مطرح شده است که به‌زعم وی، دیدگاه مرحوم نائینی درباره‌ی تزاحم وجوب دین موجل و وجوب حج، ناصواب بوده و موجب نقد ایشان شده است. ایشان نسبت داده‌اند که مرحوم نائینی گفته است: «وجوب دین مؤجل بعد از حج، مانع از وجوب حج است»[2] . این ادعا درحالی مطرح شده که آن‌چه مرحوم نائینی بیان فرموده، متفاوت از این نسبت است.

مرحوم روحانی چنین برداشت کرده‌اند که اگر کسی دِینی مؤجل (مثلاً برای دو یا سه ماه آینده) دارد که پس از انجام حج موعد پرداخت آن فرا می‌رسد، وجوب این دین مانع از وجوب حج است؛ چون باید دین را مقدم بدارد. در نتیجه، به‌گفته‌ی ایشان، حج برای چنین فردی واجب نیست.

تحلیل مرحوم نائینی و پاسخ به اشکال

اما تحلیل صحیح، همان‌گونه که از کلام مرحوم نائینی در حاشیه‌ی العروة الوثقی برمی‌آید، ناظر به موضوع وجوب حج است نه تزاحم بین دو حکم تکلیفی. یعنی ایشان نمی‌فرماید: «وجوب دین مانع از وجوب حج است»، بلکه سخن او این است که «استطاعت» شرط وجوب حج است، و اگر کسی پس از بازگشت از حج، توانایی پرداخت دین را نداشته باشد، اصولاً مستطیع نیست.

مرحوم نائینی استطاعت را به معنای شرعی آن، یعنی همراه با «الرجوع الی الکفایة» می‌داند؛ و این برگرفته از روایت ابی‌الربیع شامی است، که امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «من قال: إنّ لی زاداً و راحلة، فحجّ، فمات فی الطریق، فقد هلک فی الدین»[3] ، یعنی اگر کسی فقط به زاد و راحله اکتفا کند و بدون توانایی بازگشت به کفایت، راهی حج شود، از منظر دین مردود است.

بر این اساس، نائینی تصریح می‌کند: کسی که در محاسبه‌ی مالی خود بداند که پس از بازگشت از حج، یا از طریق دارایی موجود (مثلاً پول نقد در صندوق) و یا از راه شغل و درآمد مستمر، توانایی تأمین زندگی و ادای دین را دارد، مستطیع محسوب می‌شود؛ در غیر این صورت، استطاعت برای او محقق نشده است.

تفاوت دیدگاه در محل نزاع

اشکال محقق روحانی در آن است که تصور کرده مرحوم نائینی بین «وجوب دین فعلی» و «وجوب حج استقبالی» تزاحم دیده، و حکم به تقدیم دین داده است. درحالی‌که مرحوم نائینی اصلاً وارد بحث تزاحم احکام نشده، بلکه بر محور موضوع استطاعت بحث می‌کند. به‌عبارت‌دیگر، نه از وجوب دین سخن می‌گوید، نه از وجوب حج؛ بلکه می‌گوید: در فرضی که مکلف پس از حج نمی‌تواند دین خود را ادا کند، استطاعت محقق نیست و چون استطاعت شرط وجوب حج است، حج نیز بر او واجب نخواهد شد.

پاسخ استاد به اشکال و تعیین ملاک استطاعت

در ادامه‌ی بحث، استاد محترم این‌گونه پاسخ می‌دهند: استطاعت باید به‌صورت محرز و مبرهن تحقق یابد. یعنی قید «الرجوع الی الکفایة» که در روایت ابی‌الربیع آمده، باید به‌صورت یقینی حاصل شود.

بنابراین، اگر مکلف در تحقق آن شک داشته باشد، استطاعت صدق نمی‌کند. «فلیس نفس وجوب الدین المؤجل بعد الحج مانعاً عن وجوب الحج حتی یرد علیه ما أفاده المحقق الروحانی، بل نظر المحقق النائینی إلی موضوع وجوب الحج وهو شرط الوجوب أی الاستطاعة». یعنی: نفس وجوب دین موجل مانع از وجوب حج نیست، بلکه سخن نائینی درباره‌ی تحقق استطاعت است. استطاعتی که شامل تأمین زندگی پس از حج نیز می‌شود و یکی از شاخه‌های آن، توان ادای دین است.

پس اگر مکلف علم دارد که پس از حج توان پرداخت دین را ندارد، استطاعت برای او حاصل نیست. بنابراین، حج بر او واجب نمی‌شود نه به‌دلیل تقدم وجوب دین، بلکه به‌دلیل فقدان استطاعت شرعی.