موضوع: كتاب الحج/شرائط وجوب حجة الإسلام /استطاعت

الحمد لله رب العالمین و صل الله علی محمد و آله الطاهرین و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم.

عن النبی صلی الله علیه و آله وسلم: «سئل رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم: من اشد الناس بلاءً فی الدنیا؟ فقال: الأنبیاء ثم الصالحون ثم الأمثل فالأمثل. فقال: یُبتلی الرجل على حسب دینه؛ فإن كان دینُه صلباً زیدَ له فی البلاء، وإن كان دینُه رقیقاً خففَ عنه»[1]

این روایت از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم به وضوح نشان می‌دهد که بزرگ‌ترین امتحان‌ها و بلایا در دنیا نصیب انبیا و سپس صالحان و بهترین‌های امت می‌شود. به عبارت دیگر، فرد مؤمن هرچه بیشتر به ایمان و عمل صالح نزدیک باشد، به همان اندازه بیشتر در معرض امتحان‌ها و بلاهای الهی قرار خواهد گرفت.

بنابراین، مؤمن باید آماده باشد که به اندازه ایمان و حسن عملش با مشکلات، بلاها و سختی‌ها مواجه شود. این مشکلات ممکن است از سوی افراد جامعه، که غالباً به طبیعت‌گرایی و اخلاقی غیر دینی تمایل دارند، ایجاد شوند. در واقع، اکثر مردم تمایل ندارند که به ایمان و عمل صالح روی آورند و این امر ممکن است برای مؤمنان باعث آزمایش‌های دشوار و حتی استهزاء شود.

قرار بر این شد که مسئله هفدهم را در دو مقام مورد بررسی قرار دهیم:

مقام اول: مبناشناسی

مقام دوم: ادله اثباتی (آیات و روایات)

در مقام اول، مبنای اول مورد بررسی قرار گرفت. حال به سراغ مبنای دوم می‌رویم.

مبنای دوم: استطاعت به معنای مالی

بعضی از فقها معتقدند که استطاعت به معنای داشتن مقدار مالی است که فرد بعد از تأمین معیشت ضروری خود (خوراک، پوشاک، مسکن، و هزینه‌های عیال) بتواند به حج برود. در این دیدگاه، تأمین زندگی روزمره فرد قبل از سفر، در هنگام سفر و پس از آن (حتی در صورت برگشتن از سفر) ضروری است. بنابراین، استطاعت مالی شامل زاد و راحله است که فرد برای سفر حج نیاز دارد، علاوه بر این‌که زندگی روزمره‌اش نیز تأمین شده باشد.

استطاعت مالی به دو صورت قابل تفسیر است:

صورت اول: فرد برای سفر حج علاوه بر تأمین هزینه‌های روزمره خود و خانواده‌اش، باید زاد و راحله‌ای برای سفر داشته باشد.

صورت دوم: فرد ممکن است در زندگی بعد از حج، وضعیت مالی بالقوه‌ای داشته باشد که به موجب آن زندگی روزمره‌اش تأمین شود.

این دو صورت در تفکر فقها مانند مرحوم محقق نائینی و مرحوم بروجردی مورد نظر قرار دارد.

دیدگاه مرحوم نائینی: استطاعت شرعی

مرحوم نائینی بر این باور است که استطاعت شرعی یعنی فرد باید علاوه بر تأمین نیازمندی‌های روزمره زندگی، زاد و راحله برای سفر حج را نیز داشته باشد. از نظر ایشان، فرد باید برای بازگشت از حج نیز توانایی مالی داشته باشد. در روایات آمده است که اگر فردی فکر کند استطاعت فقط به این معنا است که می‌تواند به حج برود و پس از برگشت هرگونه فلاکت و مشکل مالی را تجربه کند، در اشتباه است. این دیدگاه از روایت ربیع شامی است که در باب وجوب حج ذکر شده است. در این روایت آمده است: «هر کسی که چنین بگوید که استطاعت به این است که فقط توانایی رفتن به حج و برگشتن به خانه را داشته باشد، حتی اگر بعد از برگشت به فلاکت بیفتد، این گفته خلاف دین است.»[2]

دیدگاه مرحوم بروجردی: استطاعت عرفی

مرحوم بروجردی استطاعت را "استطاعت عرفی" می‌داند. طبق این دیدگاه، در عرف، دَین جزو هزینه‌های روزمره محسوب می‌شود. در این نظریه، دَین باید جزو نیازمندی‌های زندگی فرد در نظر گرفته شود و اگر فرد دَینی بر عهده داشته باشد، باید آن را از منابع مالی موجود خود پرداخت کند. بنابراین، اگر فرد برای سفر حج آماده است، باید علاوه بر تأمین هزینه‌های سفر، هزینه‌های دَین خود را نیز پرداخت کند.

در این صورت، اگر فرد پس از تأمین هزینه‌های حج، مبلغی برای پرداخت دَین نداشته باشد، باید آن را از منابع مالی روزمره خود تأمین کند. به عبارت دیگر، دَین باید جزو هزینه‌های زندگی روزمره تلقی شود و پرداخت آن از استطاعت حج می‌کاهد.

تطبیق و اختلاف میان نظریه‌های نائینی و بروجردی

در مبنای دوم، اگر شخص مدیون باشد، چطور باید دَین او را بررسی کنیم؟ در نظریه مرحوم نائینی، اگر فرد دَین داشته باشد، باید آن را از مال خود پرداخت کند و این ممکن است باعث شود که استطاعت او برای حج کاهش یابد.

در حالی که در نظریه مرحوم بروجردی، دَین جزو هزینه‌های روزمره است و بنابراین فرد باید آن را از همان منابع مالی که برای هزینه‌های زندگی روزمره خود تخصیص می‌دهد، پرداخت کند.

اگر دَین جزو هزینه‌های روزمره باشد، پرداخت آن از استطاعت برای حج کم نمی‌کند، اما اگر فرد در پرداخت دَین ناتوان باشد و استطاعت لازم برای رفتن به حج نداشته باشد، نمی‌تواند به حج برود.

نتیجه‌گیری: طبق مبنای مرحوم بروجردی، دَین باید جزء هزینه‌های زندگی روزمره فرد محسوب شود و پرداخت آن نباید از استطاعت حج کم کند. اما طبق مبنای مرحوم نائینی، دَین باید از استطاعت حج جدا شود و اگر فرد قادر به پرداخت آن نباشد، استطاعت حج تحقق نخواهد یافت.

در نهایت، این مبانی به شکل‌های مختلفی در فقه اسلامی تبیین شده‌اند و هر فقیه می‌تواند بر اساس استنباط‌های خود، این نظریه‌ها را بررسی کرده و به نتیجه‌گیری‌هایی برسد.

مبنای سوم سیأتی ان‌شاءالله