موضوع: کتاب الحج/شرایط وجوب حج /استطاعت

جلسه نود و دوم از جلسات فقه را در روز سه شنبه بیست و سوم بهمن 1403 از مدینه پیامبر مکرم اسلام محمد بن عبدالله صلی الله علیه و اله و از مسجدالنبی جوار مرقد نورانی حضرتش همراه با ذکر و یاد طلاب علوم دین شاگردان مکتب حضرت صادق سلام الله علیه و سربازان حضرت بقیه الله و تمام دوستان و آشنایان در خدمت شما هستم به این نیت که در سفر و بویژه در مدینه شهر وحی و سرزمین نزول قرآن، مساله فقه و اصول از مبانی مکتب اهل بیت سلام الله علیهم اجمعین ترک نشود تا هم به وظیفه درس و بحث خود عمل نموده و هم در کنار مردم به کار تبلیغ پرداخته باشیم چرا که یکی از شاخصه های طلاب علوم دین در کلام اهل بیت عصمت و طهارت درس و بحث در کنار تبلیغ است؛ فرصتی پیش آمد تا تنوعی در کار شود و توفیقی برای تشرف و نائب الزیاره بودن و در خدمت مردم در عمره مفرده ان شاالله به عنوان یک طلبه در تمام مقاطع سفر در احرام و اعمال عمره نائب الزیاره و نائب در اعمال هستم.

در کنار قبرستان بقیع و مضجع شریف حضرت صادق علیه السلام از باب تبرک و تیمن میهمان کلامی از حضرتش باشیم

قال الصادق علیه السلام:مَا يَقْدَمُ الْمُؤْمِنُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ بِعَمَلٍ بَعْدَ الْفَرَائِضِ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنْ أَنْ يَسَعَ النَّاسَ بِخُلُقِهِ‌[1]

مؤمن بعد از انجام واجبات پیش خداوند عزوجل عملی محبوب تر از این نیاورد که مردم را از لحاظ خلقش در وسعت گذارد. اولین قسمتی که در این حدیث شریف بیان شده انجام واجبات است که یقینا زمینه را برای اخلاق خوش آماده می کند اخلاق خوبی که انسان ها از آن بهره گرفته و در توسعه قرار بگیرند محصول انجام واجبات مانند نماز و روزه و حق الناس و ...است؛ در این حدیث نورانی اخلاق خوش به عنوان بهترین کاری که انسان در مسیر عبودیت و بندگی می تواند انجام

دهد نام برده شده است.

خداوند متعال از کنار مضجع نورانی رحمة للعالمین که در قران به "خُلُقٍ عَظِیم" توصیف شده است اخلاق ما را محمدی و اهل بیتی صلوات الله علیهم قرار بدهد.

در بحث فقه رسیدیم به مساله پانزدهم که مرحوم سید می فرماید:« إذا لم يكن عنده ما يحج به ولكن كان له دين على شخص بمقدار مؤنته أو بما تتم به مؤنته، فاللازم اقتضاؤه وصرفه في الحج إذا كان الدين حالا، وكان المديون باذلا، لصدق الاستطاعة حينئذ» [2] قسمت اول در مساله پانزدهم دارای یک فرع فقهی است و آن فرع عبارتست از اینکه انسان اموالی حاضر و به شکل فعلی در اختیار ندارد تا زاد و راحله خود را از آن برگیرد لکن دِینی بر ذمه دیگری دارد و پولی را اطلبکار است که آن پول و طلب می تواند کل هزینه سفر او را تامین نماید و یا با آن، دارایی او برای سفر حج کامل می شود و با دریافت آن مستطیع بالفعل می گردد.

فرع اولی که در این مساله وجود دارد این است که مرحوم سید می فرماید با دو شرط شخص طلبکار مستطیع است:

شرط اول: دین حال باشد و موجل نباشد یعنی وقت برگرداندن دین رسیده و مدیون آن دین پول یا مال را برنمی گرداند

شرط دوم: مدیون آمادگی دارد تا اموالی که قرض گرفته است بالفعل در اختیار طلبکار قرار دهد.

اگر این دو شرط موجود بود بنا بر نظر مرحوم سید دائن و طلبکار، مستطیع است به جهت اینکه عنوان استطاعت در روایات و آیه کریمه اطلاق داشت، هم اموال بالفعلی که در اختیار مکلف است را شامل می گشت و هم اموال بالقوه را و مکلف بالقوه مستطیع است و تنها لازم است برای اینکه پول را به هزینه سفر تبدیل نماید فی الجمله کاری را انجام دهد؛

گرفتن دین از دست مدیون و هزینه کردن آن برای امکانات حج، تحصیل استطاعت نیست حج نسبت به چنین اموالی که بالفعل یا بالقوه موجود هستند واجب مطلق است و گرفتن دین از مدیون و هزینه کردن آن برای مقدمات سفر حج عمل کردن به مقدمه واجب است نه مقدمه وجوب، بدین جهت مرحوم سید در فرع اول می فرماید این شخص مستطیع است و باید دین را از مدیون بگیرد و قدرت فعلی بر انجام دادن حج دارد حال چه قدرت را شرعی بگیرید و چه عرفی؛ البته همان طور که در مباحث گذشته بیان گردید قدرت شرعی تقریبا همگام و هم تراز با قدرت عرفی است، در صحیحه معاویه بن عمار امام صادق علیه السلام فرمود «قال الله تعالی ﴿و لله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا﴾ قال هذه لمن کان عنده مال و صحّه » در اینجا نزد، همان نزد عرفی است یعنی کسی که از نظر عرف مال دارد یا بالفعل یا بالقوه « اذا هو یجد ما یحج به»[3] زمانی که می تواند چیزی را بیابد تا توسط آن حج انجام دهد و همچنین در جایی دیگر می فرماید: «اذا قدر الرجل علی ما یحج به ثم دفع ذلک و لیس له شغل یعذره الله به فقد ترک شریعة من شرائع الاسلام» [4]

تمام این موارد حکایت دارد که استطاعت چه الفعل و چه بالقوه استطاعت می باشد

خلاصه قسمت اول در مساله پانزدهم چنین شد: در فرع اول استطاعت وجود دارد، هم دین حال است و هم مدیون آمادگی پرداخت دین را دارد لذا دائن استطاعت انجام حج را دارا می باشد و آن مقدار دینی را که از مدیون می گیرد و در هزینه زاد و راحله حج استفاده می کند تحصیل استطاعت محسوب نمی شود چرا که حج بالنسبه با چنین کارهایی واجب مطلق است و این قبیل کارها مقدمه واجب هستند نه مقدمه وجوب.