موضوع: کتاب الحج/شرایط وجوب حج /استطاعت

عن النبی صلی الله علیه و اله و سلم یا علی آفة الشجاعة البغی [1]

یا علی آفت شجاعت سرکشی کردن است.

لازمه قدرت و دلیری و احساس توان در برابر جزومدهای هستی به عنوان یک لازم منفی و بلکه منفور در پیشگاه خالق متعال و در نزد عقل ظلم است و شاهد بر این مدعا سلاطین قدرتمند مادی هستند که در طول تاریخ در جوامع بشری بدترین جنایات از آنان سرزده است، این گونه نیست که افراد دور از آبادی معرفت شجاع نباشند، یزید شجاع بود و آفتی که دامنگیر او شد و مورد لعن و نفرین تمام انسان های دنیا قرار گرفت ظلم بی نظیری بود که در تاریخ رقم زد شهادت اباعبدالله و فرزندان و یارانشان و بعد اسارت حضرت زینب سلام الله علیها و ما فرزندادن آدم در هر زمانی که احساس قدرت و توان کنیم اگر مؤدب به تعالیم توحیدی نباشیم تبدیل می شویم به ظالم لذا وقتی احساس توانمندی نمودیم باید مساله تواضع و عبودیت و واژهای نگه دارنده و حفظ کننده بشر را مد نظر بگیریم تا گرفتار ظلم نشویم.

و اما الفقه:

استطاعت سومین شرط وجوب حج بود که در آغاز سخن سید مطرح گردید و در مساله یک نیز به آن پرداخته شد

تا اینجا از عبارت سید در عروه معنای لغوی و اصطلاحی و بعضی از نشانه ها و علائم و اسباب و وسائل استطاعت ذکر گردید برای تکمیل بحث مقدمه ای بیان شد و خلاصه آن چنین بود که استطاعتی که در روایات تبیین شده است آلات و وسائل استطاعت می باشند به طوری که معروف ترین و رایج ترین آنها در روایات معصومین ذکر گردیده و نتیجه بحث کلامی این شد که استطاعت از جهت وسیله و آلت مقدم بر فعل مکلف است ولی خود استطاعت که توان انجام کار است همگام با خود فعل تحقق پیدا می کند و این نظریه معادل همان عبارت معروف در مکتب اهل بیت است "لاجبر و لاتفویض بل امر بین الامرین" به خاطر اینکه اگر بگوئیم حقیقت استطاعت قبل از فعل است یلزم منه التفویض و اگر بگوئیم استطاعت حین الفعل است یلزم جبر لذا قائلیم به "لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین"

نتیجه ای که از مقدمه گرفتیم مطابق است با اندیشه اهل بیت که فرمودند سبب استطاعت قبل از فعل است و خود استطاعت حین الفعل

تمام مطالبی را که مرحوم سید در عبارات ذکر شده مطرح نموده خلاصه می شود در نظریه ای که مورد انتخاب و اختیار ما قرار گرفته است که استطاعت عبارت است از توان و قدرت عرفی هر انسانی در باب حج که ابزارآلاتش قبل از ایام و اشهر حج در اختیار انسان قرار می گیرد مانند توان مادی و توان مرکبی و باز بودن راه و سلامتی جسم که با رعایت زمان و مکان و موقعیت اشخاص تدوین و تنظیم می گردد. هذا تمام الکلام در مساله اول عروه

مساله دوم: سید می فرماید:« لا فرق في اشتراط وجود الراحلة بين القريب والبعيد حتى بالنسبة إلى أهل مكة، لإطلاق الأدلة، فما عن جماعة من عدم اشتراطه: بالنسبة إليهم لا وجه له » [2] در مساله دوم یک فرع فقهی در مسیر تکمیل بحث استطاعت ذکر شده است و آن فرع فقهی دارای دو نظریه است: 1.نظریه سید در متن این مساله 2. نظریه عده ای از محققین

نظریه اول: همان طور که از عبارت روشن است راحله و مرکب در باب استطاعت به صورت توقیفی از طرف شارع مقدس شرط قرار گرفته است چه مکلف از مکه دور باشد و چه نزدیک، در هر صورت اگر انسان مکلف به حج، راحله نداشته باشد حج بر او واجب نیست و تصریح می کند به اینکه آنان که می گویند وجود راحله شرط نیست مگر در فرضی که از مکه دور باشد لاوجه له.

نظریه دوم: عبارتست از اینکه راحله و مرکب برای کسانی شرط استطاعت است که از مکه دور باشند و نیاز به مر کب داشته باشند ولی آنان که در مکه هستند و مسیرشان کوتاه است و نیازی به مرکب ندارند راحله شرط استطاعت نیست

مرحوم محمد بن حسن اصفهانی معروف به فاضل هندی و معروف به کاشف اللثام در کتاب کشف اللثام فی شرح قواعد الاحکام علامه رضوان الله تعالی علیهما می فرماید :« وقطع الشيخ في المبسوط والمحقق والمص في التحرير والتذكرة والمنتهى بعدم اشتراط الراحلة للمكي» برای حج مرکب داشتن افرادی که در مکه هستند شرط نیست «ويعطيه كلامه هنا ويقوى عندي اعتبارها للمضي إلى عرفات إلى أدنى الحل والعود » مرحوم فاضل هندی بعد از اینکه بیان می کند شرط استطاعت اهل مکه راحله و مرکب نیست می فرماید نظر صاحب قواعد مرحوم علامه و من این است که اگر کسی می خواهد از مکه به عرفات رود که فاصله زیاد است یا برای احرام از مکه باید به ادنی الحل رود در این موارد نیاز به راحله دارند، پس این تعبیری که بگوئیم اهل مکه مطلقا نیاز به راحله ندارند و در استطاعت آنها راحله شرط نیست مطابق با نظر مرحوم علامه و من (فاضل هندی) نیست و برای این مدعا دلیل ذکر می کند و می فرماید« ولذا أطلق الأكثر ومنهم الشيخ في غير المبسوط والمص في الارشاد والتبصرة والتلخيص والمحقق في النافع» و شیخ در مبسوط و مصنف در ارشاد و تبصره و تلخیص و محقق در نافع اطلق به این گونه که «يشترط راحلة يفتقر إليها مثله قوة وضعفا لا شرفا وضعة لعموم الآية والاخبار » مطلق گفته اند اگر به وسیله و مرکب نیاز دارد شرط است مطلقا یعنی چه در مکه باشد و چه در غیر مکه روی همین جهت "یشترط راحله یفتقر الیها" یعنی افراد را باید سنجید که نیاز دارند یا ندارند که خود شاهدی است برای بحث گذشته که استطاعت عرفی است و باید آنچه تاثیر گذار است برای استطاعت سنجید و این شرایط در عرف است « وخصوص قول الصادق علیه السلام في صحيح أبي بصير من عرض عليه الحج ولو على حمار أجدع مقطوع الذنب فأبى فهو مستطيع للحج» [3] حضرت فرمود کسی که واجب شد بر او حج باید به جا آورد ولو بر الاغ ضعیف و دست و پا شکسته این روایت می گوید استطاعت مهم است اگر استطاعت نیاز به مرکب داشت باید مرکب باشد و اگر نیاز نداشت شرط نیست لذا استطاعت عرفی است نه عقلی.

و همچنین مرحوم صاحب جواهر بعد از اینکه می فرماید اهل مکه در استطاعت نیاز به راحله ندارند می فرماید:« لااجد فیه خلافا بل فی المدارک نسبته الی الاصحاب مشعرا بدعوی الاجماع علیه » [4] راحله در مواردی لازم است که نتوانند پیاده روند اگر در مکه غالب چنین است که پیاده می روند دیگر راحله شرط استطاعت نیست

مختار در این بحث نیز همین است که متن سید در عروه قابل دفاع نیست که فرمود :« فما عن جماعة من عدم اشتراطه بالنسبة إليهم لا وجه له» [5] بله غالبا اهل مکه نیاز ندارند و بحث راحله نسبت به آنان به شکل مطلق دلیل ندارد اما اگر در مواردی مثلا برای رفتن به ادنی الحل یا رفتن به عرفات نیاز به راحله دارد، در اینجا اگر مرکب نداشت مستطیع نیست اما اگر می تواند به راحتی مشی نماید باید برود

بنابراین داستان راحله بین فقها بحثی مفصل است و ما به این نتیجه رسیدیم که راحله برای استطاعت موضوعیت ندارد و سبب آن است در آنجا که سبب قرار می گیرد شرط است و آنجا که سبب نیست راحله نقشی در استطاعت ندارد و نتیجتا مشخص گردید تمام آنچه نام برده شد از جمله پول، مال، صحت بدن و راه اسباب و علل استطاعت هستند و استطاعت همان است که حین فعل توان داشته باشد "الاستطاعة تتحقق مع الفعل" و منقطع از فعل نیست زیرا اگر قبل از فعل باشد نمی توان فعلی انجام داد آنچه از ابزارآلات ذکر می شود تقدم بر استطاعت است اول دارای زاد و راحله و ثروت و صحت می شود بعد می گوییم استطاعت دارد