موضوع: کتاب الحج/حج صبیان /تصرفات ولی

قال رسول الله صلی الله علیه و اله يا علي ثلاثة تحت ظل العرش يوم القيامة: رجل أحب لاخيه ما أحب لنفسه. ورجل بلغه أمر فلم يتقدم فيه ولم يتأخر حتى يعلم أن ذلك الامر لله رضى و رجل لم يعب أخاه بعيب حتى يصلح ذلك العيب من نفسه، فإنه كلما أصلح من نفسه عيبا بدا له منها آخر و کفی بالمرء فی نفسه شغلا [1]

تذکرا لنفسی و للطالبین از سفارشات پیامبر به حضرت امیر صلوات الله علیهما این است که سه گروه در قیامت در امانت و امنیت پروردگار هستند و نیاز به شفاعت نیز ندارند یک گروه آنان که هر چه برای خود می خواهد برای دیگران نیز بخواهد دومین گروه افرادی که وقتی می خواهند کاری انجام دهند دقت می کنند که آیا مرضی خداوند هست یا نه و گروه سوم عیب دیگران را نمی بینند تا زمانی که خود معیوبند اینان به فکر رفع عیب خود هستند و انسان هر چه عیب خود را اصلاح کند عیبی دیگر نمودار می گردد و در خاتمه قاعده ای کلی را فرمودند که کافی است برای هر انسانی اینکه مشغول خود باشد که اگر خود را اصلاح نمود خود بخود دیگران نیز از او متاثر می شوند.

کلام در فرع اول از مساله ششم بود مرحوم سید حکیم در مستمسک قائل به تفصیل شده است به اینکه ثمن هدی بر ذمه خود صبی است در صورتی که متمول باشد اما اگر اموالی نداشت بر ذمه ولی می باشد دلیل بر مدعای ایشان صحیحه زراره است که دلالت دارد بر تفصیل مضمون صحیحه این بود: اذا حج الصبی بابنه و هو صغیر ....یذبح عن الصغار ذبح می شود از طرف صغار که این صحیحه را قبلا ذکر نمودیم در مقابل کلام مرحوم حکیم، مرحوم خوئی می فرماید این صحیحه دلالت دارد بر آنکه ثمن هدی بر مال صبی است مطلقا "ثمن الهدی علی الصبی مطلقا"

در مقام توجیه، مرحوم حکیم می فرماید سائل در این صحیحه از امام این گونه سوال نموده لیس لهم ما یذبحون ضمیر لهم را مرحوم حکیم به صبیان برگردانده است صبیان چیزی ندارند برای خرید و تامین قربانی لذا این جمله قرینه است که مساله ذبح در صغار از مال خودشان است و امام در پاسخ می گوید ان یذبحوا عن الصغار... ولی با پول خود ثمن هدی صبی را تامین نماید و برای هدی خود روزه بگیرد از این سخن مشخص می شود وقتی صغار برای قربانی پول دارند از مال خودشان هدی تامین می شود و آن زمان که مالی ندارند ولی برای آنها تهیه نماید و برای هدی خود روزه بگیرد این توجیه و استدلال در صورتی درست است که ضمیر لیس لهم ما یذبحون به صغار برگردد؛ اما اگر ضمیر به کبار برگشت دیگر مطلب مرحوم حکیم اثبات نمی شود و ظاهر این است که ضمیر در لهم به کبار بر می گردد بحسب سیاق زیرا قبل از ضمیر کبار ذکر شده است و طبق ادبیات عرب مرجع ضمیر قبل از آن ذکر می شود لذا یعنی کبار پول هدی ندارند

مرحوم خوئی همین اشکال را به بیان مرحوم حکیم وارد می کند که طبق ادبیات عرب نمی توان ضمیری که قبلا مرجع آن کبار اعلام شده به صغار بر گرداند بویژه که از صغیر، صغار برداشت کنیم.

بنظر می رسد فرمایش مرحوم خوئی و محقق حکیم را نمی شود به شکل واضح از روایت زراره برداشت نمود و روایت در حدی نیست که به شکل واضح و روشن از آن فتوا گرفته شود یکی دیگر از قرائنی که ضمیر لهم به کبار بر می گردد لبوا عنه است که کبار برای صبی تلبیه بگویند و در لیس لهم نیز طبق قبل که جمعی برای صغار نداریم و جمع فقط کبار است به کبار برمی گردد لذا لیس لهم ما یذبحون یعنی للکبار ما یذبحون

در اینجا باید بگوئیم همان طور که این صحیحه دلالت بر نظریه مرحوم حکیم به شکل وضوح ندارد دلالت بر نظریه مرحوم خوئی نیز به شکل وضوح ندارد یعنی مطلقا ثمن هدی بر مال صبی باشد به جهت اینکه عن الصغار را می توان توجیه نمود به این که در آخر صغار آمده پس صغیری که در اول روایت بیان شده به معنای جمع است این گونه نظر محقق حکیم توجیه می گردد اما در سخن مرحوم خوئی یذبح عن الصغار آیا از پول صبی بر می دارند یا از پول ولی ؟

لذا این روایت در برابر این دو نظریه واضح نیست در کنار این روایت، صحیحه معاویة بن عمار است قال من لم یجد منهم هدیا فلیصم عنه ولیه در این صحیحه کاملا واضح است ضمیر منهم به صبیان برمی گردد یعنی وقتی صبیان پول نداشتند ولی از طرف آنها روزه می گیرد می توانیم بر این روایت استدلال کنیم که ثمن هدی فی الجمله بر ذمه صبی است اگر پول داشته باشد بر ذمه خودش است و نوبت به روزه ولی نمی رسد لکن سوالی مطرح می شود و باید با این سوال برویم سراغ وجوهی تا روشن گردد

سوال : آیا می توان گفت به حسب این روایت من لم یجد منهم هدیا ثمن هدی بر ذمه صبی است حتی در صورتی که ولی پولدار باشد؟ و یا عکس این مطلب یعنی بگوئیم ثمن هدی بر ولی است در جایی که صبی پول نداشته باشد؟ از این باب که وقتی مال ندارد ثمن هدی بر ولی نیست چون روزه می گیرد با وجود چنین ابهاماتی صوری تصور می شود با بیان این صور داستان این دو صحیحه (زراره و معاویه بن عمار) آشکار می گردد:

صورت اول: صبی اموال دارد و ولی مالی ندارد لا خلاف و لاشبهة در اینکه صحیحه بیان شده دلالت دارد بر اینکه ثمن هدی بر ذمه خود صبی است و من لم یجد منهم هدیا فلیصم منه ولیه مفهوم این است که اگر پول دارد باید ثمن هدی را بپردازد و من اضافه کردم خصوصا در فرضی که ثابت کردیم قربانی برای صبی مفید است و فایده معنوی و مادی دنیایی دارد

صورت دوم: هیچکدام از ولی و صبی پول برای هدی ندارند لا شبهة که ولی باید روزه بگیرد که صحیحه معاویه بن عمار بر این مطلب دلالت دارد

صورت سوم: ولی مال دارد و مال او وافٍ بالهدی به اندازه قربانی خود و صبی هست اما صبی چیزی ندارد در اینجا طبق نگاه اولی این است که اگر صبی پولی ندارد با فرض اینکه ولی پول دارد هدی صبی بر او واجب نیست و می تواند روزه بگیرد در عرف متعرف متشرعین این گونه نیست که با فرض بودن مال برای ولی به جهت ثمن هدی صبی برای او روزه بگیرد لذا باید این گونه بگوئیم اگر ولی مال دارد و می تواند ثمن هدی را بپردازد از جهت شریعت روزه اضطرار است و از جهت عرف، ولی (چه صبی پول داشته باشد چه نداشته باشد) هزینه می کند لذا دیگر نوبت به روزه نمی رسد دلیل آن اینست که وقتی امام می فرماید لم یجد منهم هدیا به این معنا است که نه صبی مال دارد و نه ولی زیرا وجدان دو صورت دارد وجدان پول بنفسه و وجدان پول با واسطه، صبی در حج به دو صورت پولدار می شود یا خودش داشته باشد یا ولی به او بدهد لم یجد زمانی صادق است که نه خود دارد و نه ولی حال ولی به صورت تبرعا به او می دهد که در اینجا دیگر لم یجد نیست در نتیجه زمانی نوبت به روزه می رسد که نه صبی و نه ولی مالی نداشته باشند در نتیجه مراد از لم یجد عدم وجدان صبی و ولی با هم است لذا استدلال به روایت معاویه بن عمار معنایش این است که بحسب مفهوم شرط این است که ولی متولی تامین ثمن هدی است علی کل حال اگر ولی پول داشته باشد نوبت به روزه نمی رسد.